भक्तपुरको गार्इजात्रा

मैले अहिलेसम्म भक्तपुरको कुनै जात्रामात्रामा पुगेको थिइन । भक्तपुरको गार्इजात्रा, विस्केट जात्रा, वोडेको जिव्रो छेड्ने जात्रा खुव रमाइलो हुन्छ भनेर सवैले भनेको सुनेको थिए । जात्रा हेर्नको गइरहोस त्यति टाढा जस्तो लाग्थ्यो । यस पटक यही बेला छिमेकीको भक्तपुर क्यान्स अस्पतालमा उपचार भै रहेको थियो । विरामी  हेर्नजान मनलागि रहेको थियो । गार्इजात्राको दिन विहान वुढापाकाहरूको उखान संझे । पशुपतिको जात्रा िसिद्राको व्यापार । विरामी पनि हेरिने, सवैले वखान गरेको भक्तपुरको गार्इजात्रा पनि देखिने । ल हिंड ववुरा भन्ने सोची भक्तपुर पुगे ।

विशेष गरेर गार्इजात्रा पर्व नेवारी चाडवाड हो । नेवार वस्ती भएको धेरै ठाउंमा यो स्थानिय परंपराअनुसार मनाइन्छ । भक्तपुरको जात्रामा पुग्दा झन्डै २ वजिसकेको हुंदो हो । ढिलो पुगेकोमा पछुतो पनि लाग्यो । इताछें टोलको तलवाट जात्रा धुमधामका साथ ,घिन्ताङ घिसीङको तालमा लावालस्कर लिएर अाइरहेको थियो । भक्तपुर दरवार स्क्वायर जान इताछेंटोल उक्लिरहेको जात्रा हेर्दै म भक्तपुर दरवार स्क्वायरसम्म पुगेर झन्डै तीन घंटा रमाए । न्यातपोल त पुग्ने यादै अाएन छ । पछि जात्रा हेरेर फर्कनेहरूको कुरा  सुनेपछि चुकचुकाए । जे होस मैले धेरै पहिला हेरेको काठमाडेो ,ललितपुर र कीर्तिपुरको गार्इजात्रा भन्दा भक्तपुरको जात्रा निकै फरक र रामाइलो लाग्यो ।

प्रत्येक श्रावण शुक्ल प्रतिवदामा मनाइने यो पर्व भक्तपुरमा ८ दिनसम्म चल्ने रहेछ । गार्इजात्रालार्इ नेपाल भाषामा सापारू भनिन्छ  । गार्इजात्रामा यस वर्ष मृत्यु भएकाहरूको घरघरवाट नातागोता छिमेकी भएर  वांसको तल फराकिलो माथि चुच्चो परेको  देवल जस्तो रथ वनाएर त्यसमा मृतकको फोटो , धजापताका र कपडा, फूलले सजाएर  त्यसलाइर् चारजनाले वोकेर ल्याइदो रहेछ । यो परंपरा भक्तपुरमा मात्र देखे । मृत्यु भएका मध्ये उमेर नपुगेका वालवालिका भए डोकोलार्इ सांचा ( डोकोलाइ गार्इको रूपमा िसिंगारेर निकालि नगर परिक्रमा गरिन्छ  भने उमेर पुगेका भए ताहामच्चा ( चारवटा वांस प्रयोग गरी गार्इको प्रतिक वनाएर घुमाइदो रहेछ, अनि मृतक महिला हो भने कालो पटासी(फरिया ) ,पुरूष भएमा सेतो कपडाले वेरेर सिंगार्ने चलन रहेछ , त्यसको टुप्पामा सानो छाता अोडाइन्छ, जात्रा हेर्न अाएका नारायण वाटीवाट थाहा पाए । त्यसका पछि पछि अाफन्तहरू धूप वालेर अनि घिन्ताङघिसी ( लठ्ठी नाच ) , माक प्याखं  सहित गार्इजात्रामा वजाउने धुन वाजा वजाउंदै वडो रमाइलो साथ ल्याइदो रहेछ । घिन्ताङघिसी नाच जोडी जोडी वनेर लाठी जुधाएर नाचिदो रहेछ । यो लठ्ठीनाच हेर्न साह्रै मजा अाउंदो रहेछ ।

ससाना वालवालिकाको पनि ठुलै सहभागीता थियो घिन्ताड० घिसिड० नाचमा । रथ नगर परिक्रमा सकिएपछि भने त्यसलाइ खोलामा वगाइदो रहेछ ।

घिन्ताङघिसीङ लठ्ठीनाचमा  यस्तो गीत गाइदो रहेछ ।

गिनित्वाङ गिनित्वाङ घिनताघ घिसीत्वाङ

ताताखती नकतिङ घिनताङ घिसीत्वाङ

ताहामचा गनातय ग्वाखु क्वाल तय

ग्वांख क्वाले मन्हसा खुसि चिक छोप

त्यसको अर्थ यस्तो हुने रहेछ बांसले वनाएको गार्इ कहां राख्ने । भंगेरा वस्ने प्वालमा राख्ने । त्यो प्वालमा नअटे , खोलामा वगाइ पठाउने ।

जात्रा हेर्ने क्रममा उपस्थित केही मानिसहरू भन्दै थिए,  भक्तपुरमा पहिले जस्तो नेवारी समुदायले मनाउने परम्परागत नेवार परंपरा लोप हुंदै गएको छ । यो गार्इजात्रामा वज्ने वाजाका धुनमा पनि रूकरूपता छैन । अाफैले देखियो व्यान्डवाजा समेत वजाएर जात्रा ल्याएको । परंपरागत गाइजात्राले विस्तारै मैालिकता गुमाउंदै गएको पाइन्छ । हिजोको भन्दा अहिले वर्षैपिच्छे गार्इजात्रा वदलिंदै नयां नया भेषभुषाले यस्को ठाउं लिएको देखिन्छ । जात्रा हेर्न भने महिला पुरूष वरावरी देखिन्थे । हाकुपटासीमा सजिएका नेवारी महिलाहरू, युवतीहरू पनि थुप्रै देखिन्थे । पहिले पहिले यो जात्रामा महिलाहरूको सहभागिता हुंदैनथ्यो रे । गाइजात्रामा भक्तपुरको मेोलिकता झल्कियोस् भनेर अहिले नगरपालिकाले  जात्रामा सहभागीहुने झांकीको मूल्याङकन गर्ने र तीनवटा समुहलार्इ पुरस्कार दिने परंपराको शुरूवात भएको रहेछ । अर्कोसाल अलि वेलैमा पुगेर भक्तपुरको गार्इजात्रा लगायत अरू जात्रा पनि हेरू हेरू जस्तो लागेको छ ।

जयव्लग ।

तिलगंगा अस्पताल र डा. सन्दुक रूइत

मित्र हरिवंशको चिना हराएको मान्छे  पुस्तक पढे पछि एक पटक तिलगंगाको अाखा अस्पताल पुग्ने इच्छा जागिरहेको िथियो ।  अस्ती मेरा अाखाले त्यतै डोरायो । अस्पताल सारै सफा लाग्यो । एकदमै  नयां िसिस्टमवाटै चलाएको पाए । विदेशितिरका अस्पताल देख्दा मन लोभिन्थ्यो । अाज यतै देख्न पाइयो । सिस्टम वसे पछि जनतालार्इ कति सहज र सजिलो हुंदो रहेछ भन्ने कुरा हेर्न टाढा जानु पर्दैन पशुपति अार्यघाट नजिकै रहेको तिलगंगामा पुगे हुन्छ । यो अस्पताल खोल्न नेपालका डा सन्दुक रूइतको ठूलो हात रहेछ ।  ३० अप्रिल २००९ मा  अस्टे्लियाका डा फ्रेड हलोसको चाहना र सन्दुक रूइतको कल्पनामा खुलेको रहेछ । अस्पतालभित्र विरामीका लागि वस्ने प्रयाप्त मेचहरू छन् । भुइमा वस्नुपर्दैन , उभिनु पर्दैन । हरेक दिन नयां १५० भन्दा विरामीको उपचार हुंदो रहेछ । टिकट लिन पहिले टोकन लिनु पर्ने रहेछ । टोकन प्राप्त गरेपछि टिकट पाइने रहेछ । पहिलो पटक जाने विरामीले  १२० नं. कोटामा पहिलो चोटी परीक्षणा गराएपछि वहांहरूले भन्दै गएको कोठा नम्वरमा फलो गर्दै जानु पर्ने रहेछ । डक्टरहरू पनि सवै अनुभवि र राम्रो व्यवहार गर्ने रहेछन्र । विरामीका लागि सहयोग गर्न सेक्युरिटी गार्डका मानिस पनि निकै सहयोगी वनेको देखियो । अस्पताल भित्र फोहर खोज्दा पनि नपाइने गरी समय समयमा सफा गरि रहेको देखियो । ठाउं ठाउंमा फोहर राख्नका लागि भांडाहरू राखिदिएको रहेछ । पीउने पानीको पनि राम्रो व्यवस्था गरिएको रहेछ । शेोचालय त नमूनाकै छ । व्यवस्थापन पक्ष राम्रो भए नेपाल पनि कुनै विदेश भन्दा कम छेन भन्ने कुरा अस्पतालले देखाएको छ । माथिल्लो तल्लामा शल्यक्रिया गर्ने ठाउंमा पनि अाफन्तजन वस्नका लागि राम्रो व्यवस्था गरिएको छ । सवै अवश्यक सवै ठाउंमा टिभिको व्यवस्था छ । ह्वील चियरको पनि व्यवस्था वाहिरै रहेकाे छ । सानो चिटिक्क परेको क्यान्टीनमा चिया नास्ता निकै सफा र सस्तो पनि रहेछ । ठाउं अनुसार गमलामा फूल सजिएर वातावरणा अझ सुन्दर वनेको छ । अस्पतालको लागि उपयुक्त कोठाहरूको व्यवस्थापन पनि राम्रोसंग मिलार्इएको छ । कसैले पालो मिच्ने , भिडभाड गर्ने वातावरणानै छैन । एउटा िसिस्टममा चले पछि सवैकुरा सहज हुने रहेछन् । सवैभन्दा राम्रो कुरा विरामी प्रति गरिने व्यवहार अात्मीय छ । राम्रो मा अझ राम्रो एनसियलले सवै मोवाइल चार्ज गर्न सक्ने गरी चार्जर राखिदिएको रहेछ । तर एनटीसीले यो वारे सोच्न भ्याएको जस्तो लागेन ।

अव मेरै कुरा गरेो ।  मरो देव्रेतिरको अांखाले वेलुका विजुली चम्के जस्तै चम्केको देख्न थाले पछि म जचाउन गएको थिए । डाक्टरहरूको सल्लाह अनुसार त्यस्तो हुनु भनेको अांखाको पर्दा वा  नानीको पर्दा फाटेपछि त्यो हुने रहेछ । यो फाटेको तत्काल उपचार गर्न सके सामान्य अवस्थामा ल्याउन सकिन्छ रे नत्र अाखा काम नलाग्ने हुन्छ भन्ने थाहा पाइयो । निकै राम्ररी दुइर्जना डाक्टरले हेरे पछि फाटेको देखिएन भनेका छन् । मैले अांखा  झ्रयाम्म पारेको जस्तो लागे तुरून्त जचाउन जानु पर्ने रहेछ ।

अव जाउं हरिवंशको चिना हराएको मानिस  नामक पुस्तकमा उनले अांखा अस्पताल वारे धेरै लेखेका छन् त्यस्को सानो अंश यहां राख्ने अनुमति माग्छु । …तिलगंगा  अाखा केन्द् नेपालमा पनि यस्तो संस्था हुंदो रहेछ भनेर देशकै उउटा उदाहरण भएको छ । त्यस केन्दमै निर्माणा भएको मोतीबिन्दुको शल्यक्रियापछि अांखाभित्र राख्ने इन्टा्अकुलर लेन्स संसारका धेरै मुलुकमा निर्यात हुन्छ । अमेरिकी , अस्टेलियालीहरूको अांखामा समेत यो लेन्स राखिन्छ । नेपालमा बनेको लेन्स त्यस्ता सम्पन्न देशका मान्छेहरूका अांखामा राख्ने भनेको सानो कुरा होइन । डा सन्दुक रूइतवाहेक पनि त्यस संस्थामा धेरै उच्च व्यक्तिसंग संगत गर्न पाइयो । साहित्यकार जगदीश घिमिरे स्थापना कालदेखि नै त्यस संस्थामा अावद्ध छन् । उनी सो संस्थाको अध्यक्ष पनि भए । उनीसंग अात्मीय सम्वन्ध बन्यो ।

म अस्टेलिया जांदा थाहा पाए । त्यहां वर्षमा सबैभन्दा राम्रो काम गर्ने व्यक्तिलार्इ म्यान अफ द इयर भनेर अस्टेलियाली सरकारले उपाधि दिन थालेको रहेछ । एक जना फ्रेड हलोस भन्ने व्यक्तिले त्यस वर्षको म्यान अफ द इयर उपाधि पाए ।

फ्रेड हलोस फाउन्डेसन भन्ने संस्था खोलेर उनले धेरै मुलुकमा अाखासम्वन्धी सेवा सुरू गर्न थाले । उनको सवैभन्दा पहिलो सेवा नेपालको तिलगंगा अाखा केन्द्रवाट शुरू भएको हो । सुरू गराउने डा सन्दुक रूइत नै हुन्  ।

एउटा नेपाली डाक्टरको सल्लाहवाट शुरू भएको संस्था अव संसारका धेरै मुलुकमा स्थापना भइसकेकाे छ ।……. कति अस्टेलियालीहरू भन्दा रहेछन्  फ्रेड हलोसलार्इ संसारमा चिनाउने नेपालका डा. सन्दुक रूइत हुन् । …. ।

मेरो पनि डा. सन्दुक रूइतलार्इ हार्दिक सलाम । फ्रेड हलोस जस्ता दानवीरलार्इ  मुरीमुरी धन्यवाद । तिलगंगा अस्पतालको छवि अझै राम्रो वन्दै जावस । गरीव देशमा पनि यस्तो अस्पतालवाट जनताले सुविधा पाउनु खुसीको कुरा हो । अझ व्यवस्थापन सक्षम हुंदै जावस , संधै एउटा सिस्टममा चलोस । जसका कारणा कसैले पनि गुनासा राख्न नपाउन्  । विरामी, धनी गरीव सवै विरामीनै हुन् त्यस्तो पनपक्ष केही नहोस् । नेतानै अाए पनि उसले िसिस्टम अनुसार चल्न पर्ने वातावरन वनोस् । जय व्लग ।