बिनाशकारी महाभूकम्प २०७२ (२)

इन्डियन प्लेट, तिब्बतियन (युरेसियन ) प्लेटमुनि छिरेको छ तर अघि जान सकेन । दुबै प्लेट आपसमा रगडिए । त्यसैले चटृानमा चाप पर्यो । त्यही कारण भूकम्प आयो । अहिले आएको पटक पटकको भूकम्प पराकम्पन हो । ठूलो भूकम्प पछिको कम्पन राम्रो हो । कुनै पनि भूकम्प गएपछि पराकम्पन एक डेढ महिनासम्म पनि हुन सक्छ । यो घट्दै जान्छ । यसले अर्को ठूलो भूकम्प जाने खतरा कम गर्छ । ९० सालकाे भूकम्पमा पनि ४ महिना अर्थात बैशाख सम्म भुइं हल्लिरहेकाे कुरा इतिहास बिद् ज्ञानमणि नेपालले अाफनाे पुस्तक  नेपालनिरूपणमा लेखेका छन् । त्यस्तै त्यतिबेला परकम्पबाट अात्तिएका जनतालार्इ अास्वस्त पार्न ११ बैशाख १९९१ काे गाेरखापत्रले यस्ताे लेखेकाे रहेछः अझसम्म नेपालमा कहिले कांहि अलि अलि भुंइचालाे जांदैछ यसमा सर्बसाधारणले अात्तिनु पर्ने कुरा केही छैन ।
इन्डियन र तिब्बतियन प्लेट मिलेर हिमालयन शृंखला बनेको छ । यो पूर्वको म्यानमारदेखि पश्चिमको अफगानिस्तानसम्म २४ सय किलोमिटर तल छ । जापानमा छुटृै प्लेट छ । त्यसैले त्यहा भूकम्प गै रहन्छ । इन्डोनेसिया र चिलीका प्लेट पनि फरक हुन् । कुनै एउटा प्लेटमा अर्को प्लेटको मुनि छिरेपछि तलको भाग भित्र जान्छ , माथिल्लो भाग उठ्छ । प्लेट मुनि गएपछि शक्ति सन्चय भइ थाम्न नसकेपछि बिस्फोट भएको हो । त्यही कारण भूकम्प जान्छ । इन्डियन प्लेट दक्षिण र युरेसियन उत्तरमा छ । यो प्रतिबर्ष करिब २ सेन्टिमिटर मुन छिर्छ । भूकम्प सम्वन्धी माथिका कुराहरु भूगर्भविद र भूकम्पबिदका हुन् । हामीले पत्याउने उनीहरुकै कुरा हुन् । जो यस सम्वन्धमा बिज्ञ छन् । युरेसियन ( तिब्बतियन ) प्लेट र इन्डियन प्लेटको कडा घर्षणको परिणाम हो भूकम्प ।

भूकम्प कसरी जान्छ , महाभूकम्प कस्तो हुन्छ अहिलेकोे पुस्ताले यसपटक राम्ररी बुझ्न पाए । हाम्रो पृथ्बी माछाले बोकेको छ ,माछाले कांध फेर्दा भूकम्प जान्छ । देबी देबता रिसाएमा भूकम्प जान्छ , यो सबै भगवानको खेल हो .. ,आदि कुरा फजुल हुन् भन्ने कुरा भूकम्पसम्वन्धी बिज्ञहरुका उदाहरण सहितका तथ्य्हरुले प्रस्ट पारेका छन् । १९९० सालको महाभूकम्पको कथा मात्र सुन्ने हामी सबैले देख्न भोग्न पायौं । भूकम्प किन अाउंछ,कसरी अाउंछ, यसकाे शक्ति कस्ताे हुन्छ, कसरी घर भत्कदाे रहेछ,एउटा बिध्यार्थीले प्राक्रटीकल गरेजस्तै भयाे । यो पुस्ताले निश्चय पनि अब आफु बस्ने घर वा सामुहिक घर भवन बनाउंदा २०७२ साल बैशाख १२ गते ११.५६ को त्यो कम्पनलाई पछिसम्म भुल्ने छैनन् होला ।

काठमाडौंमा बाहिरबाट आएर जग्गा किन्नेहरुलाइ जग्गापाए पुग्ने, कस्तो जग्गा हो, जग्गाको भूबनोट, कस्तो संरचनाको हो केही थाहा नहुने । पहिले पहिरो गएको थियो थिएन थाहा हुंदैन । काठमाडाैं ,ललितपुर र भक्तपुरका धेरै जसाे जग्गामा पहिले पहिले कालीमाटी झिक्ने चलन थियाे । किन्नेहरु सोधीखोजी पनि नगर्ने , वा सम्वन्धित निकायमा गएर नवुझ्ने । अरुले थाहा पाइहाल्छन् कि जस्तो ठान्ने प्रबृत्ति छ । जग्गा बेच्नेले अाफनाे जग्गा राम्राे भन्ने नै भए । जग्गा सम्वन्धी बिस्तृत कुरा जान्न बुझ्न अहिलेसम्म गाउं वा नगरमा त्यस्तो कुनै निकाय पनि छैन । २५,३० बर्ष अगाडि ठूला ठुला पैह्रो गएर भिरालो परेको जग्गा पनि घर बनाउन किनबेच भै रहेको छ । त्यस्ता जग्गा खरिद गरि घर पनि निर्माण गरे तर निर्माण भएको केही महिना नबित्दै  जमिन भासिएर वा बगेर पुरै संरचना घर बाटो इनार सहित जस्ताको तस्तै झन्डै १०० मिटर पर लगेर राखिदिए हामीलेनै देख्याै  । घरमा सुतिरहेका मानिसले समेत भोलिपल्ट बिहान मात्र आफनो घर बगेकाे थाहा पाए ।

 भू उपयोग नीति नहुंदा कहां के गर्ने स्पष्ट छैन । त्यसैले भूउपयोग नीति राज्यले ल्याउनु टड्कारो आवश्यकता देखिएको छ । अहिलेकाे क्षतिबाट पाठसिक्दै अब बिज्ञहरूले नगर होस् वा गाउंमा घर निर्माण सम्वन्धी मापदण्ड बनाइ त्यसलाई कडाइकासाथ पालना गराउनु राज्यको दायित्व हो । बिना प्राबिधिक इन्जिनियरहरुको सिफारिस वा उनीहरुको निगरानीमा अब कुनै पनि भवन वा घर बन्नु हुंदैन । व्यापारिक केन्द्रमा बाहेक बसोबास गर्ने हिसावले बनाउने घरको डिजाइन पनि राज्यले निश्चित गरिदिनु पर्छ । त्यसको उचाइ जग्गाको क्षेत्रफल अनुसार तोकिनु पर्छ । बाटाेकाे मापदन्ड पनि पहिलेनै एकिन गरिनुपर्छ । बस्तीमा दुइ अढाइ तल्ला भन्दा माथिका घर बन्नु हुन्न । हिजाे जस्ताे दुइ तलाकाे स्वीकृति लिएर पांच सात तला बनाउंदा पनि राज्य ट्वां परेर हेरीरहने अवस्था अब हुनु हुंदैन । अबको बिनासकारी अवस्थाबाट पनि नीति निर्माताहरुले नबुझ्ने हो भने भोलीको पिंढीले अझ ठूलो क्षति व्यहोर्नु पर्ने निश्चित छ ।

१२ गतेको भूकम्प आउनु केही दिनमात्र अघि एकजना भाइले माटोको जोडाइ भएको वाल सीस्टमको घरमा २ तला थपे । जस्ता हाल्ने सोचले माथिल्लोे तलामा चारैतिरको पुरै गाह्रो ४ इन्चको लगाएर पछि बिम राखेर छत ढलान गरे । केहीदिन पछि आएको भुइंचालोले घर चिरा चिरा पारिदियाे  ढल्न त ढलेन । तात्तातै फेरी सबैको सुझाब अनुसार ४ इन्चको गह्रो माथि अडेकाे माथिल्लाे तलाकाे ढलान बीम हटाए । मानिसमा यस्तो चेतना छ । डकर्मीे पनि कस्ता उनलाई काम पाए पुग्ने । आफै बस्नु पर्ने घर कस्तो बनाउने, कुन ठाउंमा बनाउने प्राबिधिकको सल्लाह लिने कुरामा चासो हुनुपर्ने हो तर घर भने पछि गाह्रो लगाएर छाना हालेपछि घाम पानीबाट ओत पाइहालिन्छ भन्ने मात्र हाम्राे साेच रह्रयाे । अहिलेकाे भूकम्पले घर बनाउंदा धेरै कुरा बिचार गर भनेर सिकएर जांदै छ ।  कतिपय घरमा बाहिरी देखावटी खुव साजसज्जा गर्ने डिजाइन निकाल्ने तर संरचना मजवुत नबनाउने वा मजबुत छ छैन भन्ने कुरा बिज्ञलाई देखाउने चासै देखिन्न्न । राज्यको नीति नियम र निगरानी कडा भए मात्र एउटा परिपाटी बस्न सक्छ ।

अाफनै गाउंकाे उदाहरणा दिदां पनि अहिले भत्केका चर्केका वा ढलेका घरहरुमा एकथरि पुरानो ९० सालको भूकम्प पनि देखेका  घरहरु ढले । ग्रामिण भेगका ढुंगा माटोले बनेका पुराना घरहरुले पनि आजको भूकम्प थेग्न सकेन । अर्को दुख सुखका बेला एकतला माटाेकाे जाेडाइले बनाएर राखिएका घरहरु पछि तीन चार तला डिजाइन निकालेर थपेका घरहरु पनि तल्लो तलानै काम नलाग्ने गरी बस्नै नहुने गरी चर्के मर्के , बाड०गीए । यस्ता घरहरु गाउंमा थुप्रै छन् । अर्को कोठाको चौडा बढाउन गाह्रोभन्दा बाहिर टपबाट सिधै उठाएर बनाएका घरहरु पनि धेरै नोक्सान भएका देखिएका छन् । कति घरहरु बाहिर चांहि केही भएका छैनन् तर तल्लो जगनै भासिएर भित्रि गाराे जताततै चर्केर ढल्केका छन् । पिलर बीम भएका घरहरू पनि तल्लाे तलाका गाराेहरू चर्के मर्केका छन्र । घर बनेको माटोका संरचनाले पनि काम गरेको होला । कही घरको डिजाइनमा पनि त्रुटि होलान् । कोही घर बनाउंदा प्रयोग भएका रोडा बालुवा गिट्टी सिमेन्टका कारण पनि पिलर चर्कने, बीम चर्कने , गाह्रो चर्कने अवस्थमा पुगेका हाेलान् । तर धेरै अग्ला घरहरु भन्दा एक तले दुइतले घरहरु केही पुराना भए पनि ति भने भत्केका देखिदैनन् । ढुंगा माटोले बनेको घरभन्दा निश्चयनै पिलर बीमबाट बनेका घरहरु केही बलिया र अहिलेकाे भुकम्प थेग्न सकेका गाउंघर शहर डुल्दा देखियो । नगरमा घर बनाउने नियम भए पनि व्यवहारमा कार्यान्वयन भएको पाइदैन । तर जापानमा जुनसुकै संरचना बनाउंदा पनि भूकम्प प्रतिरोधी बनाइन्छ । त्यसरी बनेका घरहरु पनि कति वर्षका लागि हुन् भनेर पहिलेनै किटान गरिएका हुन्छन् रे । समय पुगेपछि ती संरचना कामलाग्ने भए पनि भत्काइन्छ । हामीकहां घर बनाए पछि नभत्केसम्म त्यसलाई उपयोगगर्ने चलन छ । आफुले बनाएको घर जतिसुकै पुरानो भए पनि भत्काउन नचाहने हाम्रो नियति छ । बनेका संरचना पनि भूकम्पप्रतिरोधी बनाउने तर्फ कडाइकासाथ पालना गराउन सकेको छैन ।

मेरै गाउंमा पनि दुर्इ सय भन्दा बढी घरहरू क्षाति भएका देखिए । हुन त अन्यत्रकाे बिजाेग हेर्दा हामीकहां कम हाे ।९० सालकाे भुइचालाे देखेका वुढापाकाहरूले सुनाउनु हुन्थ्याे, चाेभार ,कीतिपुर र हाम्राे गाउं बसेकाे ढुंगा एउटै छ त्यसैले याे ठाउं बलियाे छ , त्यसैले उतीबेला पनि धेरै घर भत्किएनन् रे । तर अहिले चर्केका भूकम्पबाट प्रभाबित भएका त पांच सात सय पुगे । ठुला र राम्रा घर भए पनि बस्नै नहुनेगरी क्षतिभएकाले ती सबैले अरूकाे बारी खेतमा हालिएकाे पालमुनी रात बिताउन परेकाे छ । ९ जना मानिसले त ज्यानै गुमाउन पर्रयाे । हाम्रै गाउंका २ जनाले गाउंभन्दा बाहिर गएकाे अवस्थामा घरले किचिएर मृत्यु बरणा गर्नु पर्रयाे । बाहिरबाट अाएर डेराबस्ने ७ जनाले हाम्राे गाउंमा अाफनाे सास छाेडे । एकजना कर्मठ, मिलनसार,  सहृदयी असल साथी पुरेन्द्र सुबेदीलार्इ हामीलेनै गुमाउनु पर्दा गाउंनै शाेकमग्न हुन पुग्याे ।

भुइंचालो र म
बैशाख १२ गते खाना खान ढिलै भएको थियो । खाना खाएपछि , पहिलो तलाको कोठामा कान्तिपुर पत्रिका पढ्दै थिए । शुरुमै मेच पुरै हल्लियोे । भुइचालो आयो भन्दै जुरुक्क उठे, चलाइ रहेको काखे कम्प्युटरलाई ओछ्यानमा फाल्दै तल ओर्लन खोजे तर सकिन । कोठाको ढोकामा आइपुग्दा पुरै भर्याड० नाचीरहेकाे देखे । ढोकाकै चौकोस र खापा जोडले समातेर उभिइरहे । घर ,भर्याड० हल्लिएको देख्दा अब केही बांकी नरहने भो,घरसंगै अफु पनि नबांचिने भो मृत्यु पक्का छ भन्ने मनमा लाग्यो । तर म दिमाग सून्य भएर ढोकामै बसेर भुइंचालो आयो भुइचालो आयो भन्दै एकोहोरा कराएर बसीरहे । बास्तबमा म केहीसमय चेतना गुमाएको अवस्थामा पुगेछु । मलाई पुरै घर हल्लाएको र आफु हल्लीएको बाहेक ’round घटेका घटना’bout केही थाहै भएन । अलि पछि घरभित्र पुरै धुवां मडारिएको जस्तो लाग्यो । बेगले हावाहुरी चलेर भरयाड० छोपेको जस्तापाताको आवजसुन्दा ती हावामा उड्न तयार भएजस्तो लाग्यो । उभिनै गाह्रो भए जस्तो भयो । त्यसदिन अरु परिबार तल्लो तलामै थिए । बुढी तलको ढोकामा बसेर नाती छैन , नाती कां गो भनेर एकोहोरो कराइ रहेको सुने । नातीछैन भनेको सुनेपछि म चारहात खुटृा टेक्दै भर्याड०बाट तल ओर्लिए । बुढि एकोहोरो लौ न नाती छैन भनेर उ ढाेकाकै सहारा लिएर कराइ रहेकी थिइ । भुइचालोले सातो लि रहेको यति बेला आफनो ज्यान बचाउने सोच भन्दा पनि नातीको मायाले मलाई घरका दुबै कोठामा लग्यो , हेरें कोही थिएनन् । त्यसपछि हानिदै  बुढीलाई तान्दै बाहिर  बाटोमा लरबरिंदै पुगे। बाटोमा थुप्रै मानिस जम्मा भै सकेका रहेछन् । छोरी नाती ना’em घर अगाडीको बारीको पाटमा पुगेर हामीलाईनै हेर्दै रहेछन् । भेटपछि एकछिन बांचेकाे हर्षमा रुवाबासी चल्यो । सबैलाई घर नजिक नबसौ भन्दै बारीको बीचतिर गएर बसाै भन्दै अाफै अगाडी लागे ।  एकै छिनमा घर अगाडीको आफनो बारीभरि मानिसले भरिसकेका थिए । हाम्राे बारी दायां वायांका घरबाट वच्न अलि सुरक्षित थियो । मकै भटमासका टुसा माटा माथि छर्लङग देखिन्थे । यस्ताे बेलामा पनि सांधको बारीमा मानिस टेक्न नदिन वुढा वुढी छेकिरहेका थिए । यस्तो बेलामा बालीको वास्ता गर्ने कुरै थिएन । बारीमा बसीरहंदा पनि भुइचालोले आफनो तान्डबनृत्य देखाइ रहेको थियो । हामी डरले चाउरिरहेका थियौ । फोनको महत्व यहीबेला देखियो । नसनाता इष्टमित्र कसैलाई फोन लाग्दैन । फोन गए पनि उठ्दैन । आइहाले पनि कुरा बुझिदैन । हामी त बांच्याै फलानाे के भयाे हाेला । बहिनीकाे के भयाे हाेला , घर बाहिर गएकाे छाेरालाइ के भयाे हाेला, नाता गाेता सबैतिर सबैका मन दाैडिरहेका थिए । भुइचालाेले भुइ अनि घर नचाइरहन्थ्याे, हामी बांचेकाेमा खुसी हुंदै बच्न हरसंभव काेसिस गरिरहेका थियाैं ।

कोही शिव शिव भन्छन् । कोही नारायण नारायण भन्छन् । कोही प्रभु हामीले जानी नजानी केही गर्यौहोला माफ दिनुस भनेर हात जोडीरहेका छन् । पटक पटक आएको भुइचालोले सबैको नौ नारी गलाएको थियो । बारीका पाटामा र सडकमा  अाेहाेर दाेहाेर गर्ने मानिसहरू  समाज अस्पतालमा यति मानिस मरे । काठमाडौंमा लाखौ मानिस पुरिए रे । बस ट्र्क जताततै पल्टेर सडक अस्तव्यस्त छन् । यस्तै यस्तै हल्ला चलिरहेको थियो । समाज अस्पताल पुगियो । सडक अस्पताल भएकाे थियाे । मानिस व्यवस्थित गर्न लागियाे । टौखेलका ४ जनाले ज्यान गुमाइ सकेका रहेछन् । सडककै एकातिर सेतो कपडा ओढाएर लास लस्करै सुताइएको थियो । घरको कामगर्ने तराइका मानिसहरु थुप्रै घाइते भएर सडकमै सुति रहेका थिए । युवाहरुले सडकमा गाडी व्यवस्थित गरिरहेका थिए । सतुंगलबाट ल्याएको माटोमा पुरिएको अढाइ दुई वर्षको बच्चाको अवस्था देख्दा आफनै ओठ मुख सुके । डाक्टरको लामो प्रयास पनि केही लागेन । एकजनाले बोकेर त्यही लासको लस्करमा राखिदिए । काेही कराउंदै बा अामा, छाेरा नानी भनेर रूंदै थिए । एकैछिनमा माहाेल बिभत्स भयाे ।

घर फर्कने कसैको आंट आएन । बांसको जोहो , लठ्ठीे घोचाको जोहो गरेर बारीका पाटामा अापफना घरघरमा जेभएका प्लास्टिक, तन्नाकपडा ल्याएर बेलुका टाउको छोप्ने सम्मको व्यवस्था सामुहिक रुपमा बस्ने जोहो गर्न थाले । डस्ना र सिरक नभै सुत्न नसक्नेहरु पनि त्यसदिन चिसो बारिको भुंइमै टाट , फोम ,सुकुल ओच्छ्याएर बस्न बाध्य हुनु पर्यो । केहीले घरभित्र छिरेर कपडा ओछ्यान ल्याए । हामीले पनि सुकुलमै त्यो रात काट्यौ । पालमा रात काट्दा घरमा अर्को विपत् चोर लाग्छ कि भनेर सबै अत्तालिएका थिए । पालैपालाे रेखदेख गरियाे । पहिलाे दिन खानाको जोहो भएन, जाेसंग जे छ एक अापसमा बांडिचुंडि गरी चिउरा दालमोठ यस्तै यस्तै खाएर पहिलो दिन काटियो । रातमा पानी परेर मानिसको अझ धैर्यताको परीक्षण प्रकृतिले गर्यो । पहिलो रात कोही सुते कोही जागाराम बसे । नाती सानो भएकोले मैले दुइ तीन बजेसम्म जागाराम बसेर उसको रेखदेख गरे । पाल भित्र जात थर भाषा, घर धनी डेरावाला , सबैकुरा विर्सेर सामुहिकताको भावनाले पालभित्र रहेका थिए । भाेलीपल्ट  चार पांच घरको एउटै चुल्हो बने । यस दिन राज्यको खोजी कसैले गरेनन् । राज्यले पनि के पो गरोस् ,देशभरी यही पिडा छ भनेर सबै चुपलागे । संचारले खुब काम गर्यो । एफएम रेडियो । नेपाल रेडियोले पुरा रातभर देशभरको खवर सुनाइ रह्यो । संचार जगत नभएको भए हल्लाले मानिस धेरै थिलथिलो हुने थिए । दूरसंचारले राष्ट्र्यि अन्तराष्ट्र्रिय कल निशुल्क गर्न पाइने गरी दिएको सुविधा प्रशंसनियनै भयो ।

देशमा स्वदेसी विदेशी खर्चमा भूकम्प सम्वन्धी गोष्ठि सेमिनार , प्रशिक्षण , उद्धारगर्ने तौर तरिका सम्वन्धी तालीम थुप्रै भएका कुरा सुनिएका थिए तर भुइंचालो पछि त्यस्ता गोष्ठि सेमिनारले उत्पादन गरेको कार्यकर्ता कोही पाइएन । कोही देखा परेनन् । सेना र प्रहरीनै यस क्षेत्रमा अगाडी देखिए । उनीहरुका काम प्रशंसनिय भए । धेरै मानिसले पुर्नजन्म पाए । यतिबेला त गाउ, नगरका टोल टोलबाट केही न केही मानिस केही चिन्ह लगाएर देखापर्नु पर्ने थियो । तालिम गोष्ठिबाट सिकेका कुरा व्यवहारमा देखाउन पनि आ आफनो गाउं टोलमा देखा पर्नु पथ्र्यो । तर त्यस्तो देखिएन । भूकम्प पछि उद्दारका तौर तरिकामा पनि सबै अलमलिएकै देखियो । मानिसमा भूकम्प सम्वन्धी जनचेतना र सचेतनता भने संचार माध्यमका कारण केही भएको देखियो । सबै तालिमे भएर अाफुले सकेकाे सबैले गरेकै देखियाे । भूकम्प अाएपछि गर्ने कुरा ठूला तारे हाेटलमा भन्दा बरू प्रत्येक गाउं, टाेलका मानिस जम्मा पारेर जनचेतना बांड्दा सिकउंदानै पछिका दिनमा राम्राे हाेला जस्ताे लाग्याे ।

दोस्रो दिनभरी हल्लाको बजारले ठाउं पायो । हल्ला पनि के के हो । १० रेकटरको भुइचालो आउंदै छ । धरहरा छैन, घंटाघर छैन । सिहंदरबार छैन । सबै मठ मनिदर छैनन् पशुपति चांही केही भएन रे । दुइघंटे हल्लाले पनि संसारै पिट्याे । बिविसीले भनेको यति बजे ठूलो भूकम्प जान्छ रे । ठाउं ठाउंमा माइकिंग गर्दै २ घंटा घरमा नवस्नु भनेकाे छ भन्ने हल्लाले निकै ततायो । फलानो ज्योतिषले पहिलेनै भनेको थियो रे भुइंचालो आउंछ भनेर ।

पालै पिच्छेको चुल्हो चौको बन्यो, भान्छा, र सुताइ सामुहिक भयो । हाम्रो पालमा बस्ने ४ परिबार मिलेर एउटै डिक्चीको भात र ठूलो कराइमा पाकेको गुन्दुक भात खाइयो । डरमानी मानी बनभोज मान्दै खाइयो । बेलुका हाम्रै पालका सहयात्री भाइ बिश्वम्भरको जन्मदिन भनेर उनका तर्फबाट भान्छामा मासु पाक्ने भयो । हिजोको अनिदो आज त राम्ररी सुत्न पर्छ भनेर दिउंसै पाल मिलाइ सकेका थियौ । एउटै पालमा टाउका जोडेर दुइलाइनमा बीस बाइस जना सुत्ने व्यवस्था मिलायौ । पकाउने काममा लोग्नेमानिस लाग्यौ । तर खानेबेलामा मुसलधारे पानी परेर कहां खान पाउनु कहां बस्नु बिजोकनै भयो । ओढ्ने ओछ्यान सबै भिजे । केटाकेटीहरु भोकभोकै लडे । प्लास्टिकका टुक्रा टाक्री जोडेर आफनै सिपमा बनाइएका पालले पानी छेक्न सकेन । मुसलधारे पानीबाट बच्न मानिसहरु फेरी ओढ्ने ओच्छयान बोकेर घर घरकै पिंढी बरण्डामा पुगे । बारीका पाटामा रहेका केही पालमामात्र मानिस बांकि रहे । हाम्रो पालमा पनि चार पाच जनामात्र जे भए पनि पाल नछा्ड्ने भनेर बस्यौ । राती फेरी गडगडाउंदै भुइचालो आइहाल्यो । सबै आफना ओछ्यान ओड्ने बोकेर फेरी त्यहि चिसो पाल र भुइमामै आइपुगे । पानी परेर गिलो भएको जमिनमा मानिसहरु फेरी बोरा दरी , फोम ओछ्याउंदै रात बिताए । दोस्रो दिनको रात अघिल्लोदिनको भन्दा अझ कस्टकर रह्यो । बल्ल तेस्रो दिन चांही दुइदिनको अनिदो हल्लाले थिलथिलो भएको शरीर सुकुलमै मजाले निदाइयो । तेस्रोदिन बेलुका पनि हाम्रो भान्छामा पाकेको गुन्द्रुकको झोल यति मिठो भयोकि, थपि थपि सुप संझेर खाइयो । यसरीनै अर्को दुईदिन समेत पांचरात आफुले आफनै सुरक्षाको लागि बनाएको घरलाई टुलुटुलु हेरे बारीका पाटामा बितायौ । बारीका पाटामा प्लास्टिकको ओतमा सुतुन्जेल के लाग्यो भने भुइंचालोले मानिस मार्ने हैन रहेछ । हामीलाई मार्ने त हाम्रै मानबीय कमजोरीले बनेको संरचना घर पर्खालले पो रहेछ भन्ने ज्ञान मिल्यो ।
हाम्रा बाउ बाजेका पालामा अहिलेको जस्तो सामाजिक संजाल र मोबाइल नभएकोले हल्ला छाप्रोमै सिमित हुन्थ्यो होला । अहिले त एउटा हल्ला सुनेर अर्को गाउं वा जिल्लाको मानिसलाई सोध्दा हावा भन्दा छिटो पुगेको उही हल्ला सुनाउंथे । हल्लाको खेति गर्नेहरुलाई पनि कति आनन्द लागेकोहोला अरुलाई त्रसित पारेर । दुइघंटे हल्लालाई चिर्न खोजे पनि यतिका दिन त बसी सकियो ,२ घंटाको कुरा के भो र हेरिदिउं न भनेर मानिसहरु ग्वारग्वारती बारीका पाटामा आ आफना पालमा भेला हुन थाले । यसरीनै ५ दिन हामीले आफनो प्यारो घरबाट डराउंदै बांच्नका लागि घर छोडर बितायौ । कसै कसैले भुइचालो गएको चौथो रात राहत भनेर २ माना चिउरा ४ पोका चाउचाउ ल्याए । दुइवटा प्लासिटकका पाल आइपुगे । हामीले संझ्यौ राज्य हाम्रो भन्दा बढी क्षति भएको पहाडतिरै लाग्यो होला भनेर तर संचारमाध्यमबाट सुन्दा उनीहरु पनि बस्नका लागि पाल पाइएन , खान पाइएन भनेर रोदन गरिरहेको सुन्दा सरकार अलमलिएको जस्तो लाग्यो ।

भूकम्प अाएकाे तेस्राे दिन कालिमाटी, भीमसेनस्थान हुंदै बसन्तपुर , हनुमान ढाेका , धरहरापुग्दा देखिएका दृश्यले मन थामिनसक्नु  भयाे । क्यामरामा कैद गर्दा पनि सपना जस्ताे लागिरह्रयाे । मन मानेन पछि पाटन र भक्तपुर पुगे ।  ५ दिन बितेपछि गाउंमा केही  राहतसामाग्री अाए । कसरी बांड्ने भन्ने छलफल धेरैका बीचमा बसेर गरियाे । क्षतिकाे बिबरण संकलन गर्न राज्यबाट टाेली अायाे । त्यसका पछि पछि तीनचार दिन लाग्याै । भत्किएका  र जिर्ण भएका घरहरूबाट सरसामान निकाल्न  नपाएका त्यस्ता घरमा ज्यानकाे जाेखिम राखेर मालसामान अन्नपात, सबै निकाल्याै ।

पहाडमा एकीकृत बस्तीः
अब पहाडमा रहेका घरहरु यथास्थानमै बनाउन वा मर्मत गर्न पैसा बांडेर राज्य पन्छने होइन । पहाडमा छरिएर रहेका बस्तीहरुलाई एकीकृत बस्तीका रुपमा बसाल्नुपर्छ जसले गर्दा नया संरचनाको सृजना हुन सक्छ । अहिले आएको विपदको घटनालाई हामीले अवसरका रुपमा लिई अब नयां ढंगले सोच्ने योजना बनाउनेतिर लाग्नु पर्छ । अब बन्ने घरहरु व्यवस्थित सुरक्षित र भरपर्दो हुनु पर्छ । सडक संजालले छाेएकाे हुनुपर्छ । धेरै पहिलादेखि पहाड घुम्नजांदा मेरो मनमा यही कुरा आउंथ्यो । अहिले विद्धानहरुले पहाडमा एकीकृत बस्ती हुनुपर्छ ,बनाउनु पर्छ भन्ने सोच राख्नु भएको छ त्यसैले यसलाई व्यवहारमा ल्याउनु पर्यो । म आफै अमेरिका पुग्दा त्यहांको एकैनासे ठुला ठुला एकिकृत बस्ती देख्दा मेरो त्यो सोचाईले अझ मूर्त रुप लियो । । एउटै मापदण्ड, एकै उचाइ भएका घर र घरमा बस्ने मानिसका लागि चाहिने सम्पूर्ण कुराकोे जोहो गरेको व्यवस्थित बसोबासमा रहने मानिसले राज्यबाट पाएको सेवा सुविधा लोभलाग्दा थिए । हामीकहां पनि यस्ताकुरालाई व्यवहारमा ल्याउन सक्यौ नेताहरुले दूरदर्शीता देखाउन सके लोकतन्त्रको जग मजबूत हुने थियो । बिश्वसामु हामीले विपद्लाई एउटा नयां संरचनाकासाथ बदलेको सन्देश दिन सक्नुपर्छ । नेपाल र नेपालीले अवसर पाउंदा गर्न सक्छन् भन्ने देखाउन सक्थ्यौ । जसले गर्दा खेतीयोग्य जमिन खण्डिकरण हुने थिएन । अन्न फल्न पाउने थियाे, अरुमा पुरै आत्म निर्भर हुनु पर्ने थिएन । जथाभावी बाटा बनेर प्रकृतिको दोहन हुने थिएन । गाउको एउटा घरबाट अर्को घरसम्म पुग्न घंटौ समय लगाउनु पर्ने थिएन । पानी, बिजुली, टेलीफोन शिक्षा स्वास्थ्य, इन्टरनेट जस्ता सुविधा दिन राज्यलाई सजिलो हुने थियो । आपत बिपतका घडीमा राज्यले तुरुन्त आफना सेवा पुराउन सक्ने थियो । फोहर संकलनका लागि मार्ग खुल्थो । बर्षेनि आउने बर्षा ,पैह्रोबाट धनजनको क्षति र राज्यले यसका लागि खर्चने समयमा अरु बिकास निर्माणमा लाग्न पाउने थियो । पहाडमा छरिएर रहेका वस्तीले बिकासको प्रतिफल लगायत आधुनिक राज्यको सेवा सुविधाबाट बन्चीत हुन परेको छ । यस्ता सबै सुविधा सहरमा बस्नेले मात्र उपभोग गरेका छन् । जसका कारण पहाडका मानिस तराई र सहर पस्न आतुर रहेका छन् । पहाडमा बस्नेहरु मध्ये पनि जो सार्मथ्य पैसावाल र पहुंचवाला छ उसैले मात्र यी सुविधा गाउं र सहरबाट लिन सकेका छन् । त्यसैले अब नयां सोचका साथ जग्गा एकिकरण गरी उपयुक्त स्थानहरुको छनौट गरी एकीकृत वस्ती बिकास गर्ने हो भने सबैले बिकासको प्रतिफलको उपयोग गर्न सक्छन् । नयां नेपालको सृजना हुन सक्छ । सबै ग्रामिण भेगहरुमा एकिकृत सहरीकरणको अवधारणल्याइ अगाडी बढ्नुपर्छ ।

खुल्लास्थानको जोहोः
सहरीकरणसंगै खुल्लास्थानको अभाव हुंदै गएको छ । धेरै पहिलादेखिने यस्को जोहो हुनुपर्छ भनेर आवाज उठे पनि राज्यले कानमा तेल हालेर बसेको छ । अमेरिका पुग्दा देखियो खुल्ला पार्क र चौरको महत्व । एउटा नगरपालिका भित्र २१ वटा भन्दा वढी स्थानमा ठुला ठुला खुल्ला पार्क चौर देखियो । आपत्त विपत्त परेका बेला घनाबस्तीका मानिस कहा जाने ? यसपालाको भूइचालोमा सहरमा मात्र हैन गाउमा पनि व्यक्ति बिषेशका जग्गामा भुइचालोबाट बच्न भेला हुनु पर्यो । पाल हालेर सुत्न त्यही व्यक्तिका जग्गामा बस्नु पर्यो । वर्षाकाे समय परेकाे हुंदाे हाे त । खुल्लास्थानको जोहो नहुने हो भने अव गाउंहरुमा पनि विपद्का बेला बस्न ठाउं हुने छैन । सहरका धेरै ठाउंमा सडकमा, खोलाका किनारमा मानिसले रात बिताउनु परेको देखियो । एसियाकै परेडखेल्ने ठूलो चौरको रुपमा रहेको टुंडिखेल सबैले आफुखुसी बांडिचुंडि सकेर बांकी रहेको सानो टुंडिखेलमा यसपाला काठमाडौं बासीले आश्रय लिन पाए । संस्कृतबिद सत्यमाेहनकाे संझाइ मननयाेग्य छ, उनले ९० सालकाे भूकम्पमा पाटनकाे न्याैटाे टाेलकाे चाैरले सबैलाइ अाश्रय दिएकाे थियाे । अहिले ०७२ सालमा  ८२ वर्षपछि अाएकाे भूकम्पलार्इ पनि त्यही न्याैटाे टाेलकाे चाैरले अाश्रय दियाे । त्यस्तै अहिलेकाे दशरथ रंगशालादेखि रानीपाेखरीसम्म फैलिएकाे तत्कालिन टुंडिखेलमा जताततै पाल टांगिएका थिए । घर नजिक चाेक र देवल हुने बाहेक सबै त्यही टुंडिखेलकाे चाैरमा अाश्रय लिन पुगेका थिए । वहांकाे याे भनाइबाटनै  खुल्ला चाैर पार्ककाे कति महत्व छ भन्ने कुरा छर्लङग हुन्छ । अहिले नै यस सम्वन्धी योजना बन्नु पर्यो अनि विपत्तको अवस्थामा भरपुर उपयोग हुन सक्छ । खुल्ला पार्क चौरसंगै प्रयाप्त सार्वजनिक भवन पनि वडा, गाउं पिच्छे हुनु आवश्यक छ । अब अलि बृहत फराकिलो सोचका साथ अहिले देखिनै नबनाउने हो भने भोलिका विपत्तीका दिन पछुताएर मात्र केही हुनेवाला छैन ।

गाउं सहरमा घर निर्माणः

भू उपयोग नीति अत्यावस्यकिय छ । कहां खेती लगाउने । कहां सहर बसाउने , कहां गाउं बसाउने । कहां पार्क बनाउने । कहां उद्योग चलाउने । बन कहां लगाउने आदि आदि व्यवस्थित रुपमा गर्न यो आवश्यक छ । अब घर निमाएण गर्दा कहां कसरी कुन मापदण्ड भित्र रहेर बनाउन पाउने । यसका लागि घर बनाउनेले गर्नु पर्ने कुरा के के हुन् स्पट हुनु पर्छ । बिना प्राविधिक । इन्जिनियरहरुको रेखदेख बिना सहरमा होस गाउंमा घर बनाउन नपाइने नीति ल्याइनु पर्छ । नगरमा मात्र हैन गाउंमा पनि स्वीकृतिलिनु पर्ने व्यवस्था अनिबार्य गरिनु पर्छ ।घर कस्ताे कहां बनाउने, ठाउं जांचिने माटाे परीक्षण गरिने व्यवस्था पूर्ण रूपमा कडाइकासाथ लागुहुनु पर्छ । घर बलियाे हुनमा निर्माण सामाग्रीकाे पनि गुणास्तरीय हुनु पर्छ। बजारमा उपलब्ध हुने सिमेन्ट, डन्डी ,बालुवा ,गिट्टी काे गुणस्तर परीक्षणा राज्यबाट कडाइकासाथ हुनुपर्छ । उपभाेक्ताले खरिद गर्ने यस्ता सामानकाे सुनिस्चितता गर्न काम त राज्यकाे नै हाे नी । यस्ता कुराकाे जिम्मेवारी लिनेले जिम्मेवारी पुरा गरे नगरेकाे जिम्मेवारी पाउंदाकाे अवस्थामा मात्र हैन रिटायर्ड अवस्थामा पनि कठघरामा उभिनु पर्ने कानून वन्नु पर्छ । अब हतारिने हैन व्यवस्थित बसाेबास नीति, भवन संहिता ल्याएर मात्र घर निर्माणा गर्न पाउने व्यवस्था सहित कार्य हुनु पर्छ । अाजकाे नरसंहारबाट सिकेर भाेलीकाे पिंढीले याे दुख भाेग्न नपर्ने जिम्मेबारी तपाइ हामी सबैकाे कांधमा अाएकाे छ । हेराै के हाेला ।

अात्मीय साथी पुरेन्द्रप्रति हार्दिक श्रद्धान्जली ।

अर्काे तेस्राे भागमा भूकम्पकै कुरा लिएर अाउने छु ।  जय ब्लग ।

बिनाशकारी महाभूकम्प २०७२ (१)

बिनाशकारी महाभूकम्प २०७२ (१) २०७२ साल बैशाख १२ गते शनिबार बिहान ११.५६ बजे गोरखालाई केन्द्र बनाएर अाएकाे ७.६ रेक्टर स्केलको भूकम्पले ठूलो मानबीय तथा भौतिक क्षति बनायो । अनुमानै गर्न नसक्ने भौतिक क्षति, अकल्पनीय मानबीय क्षति देख्नु पर्यो । १९९० सालको भूकम्पको कहालीलाग्दो बृतान्त सुन्दै आएको पुस्ताले आफनै अगाडी भूकम्पको तान्डबनृत्य देख्नु पर्यो । भूक्म्पले लिच्छबि र मल्लकालिन ऐतिहासिक र सांस्कृतिक सम्पदाले भरिपूर्ण सहर काठमाडौं, भक्तपुर र पाटन क्षेत्र पनि यस्को चपेटाबाट बाहिर पर्न सकेन । पुर्खाको परिश्रम र पसिनाले निर्माण भएको हाम्रो पहिचान, गौरब गर्न योग्य हाम्रा सम्पदा  धेरै जसाे ध्वस्त भए । बिश्वसम्पदा सूचीमा रहेका दरबार, मन्दिर ,ऐतिहासिक सम्पदा र सत्तल लगायत थुप्रै कुरा क्षतबिक्षेत हुनपुगे । काठमाडौंमा रहेका काष्ठमण्डप, धरहरादेखि बसन्तपुर दरबार स्क्वायर र पाटन तथा भक्तपुर दरबार स्क्वायरका पुरातात्विक सम्पदा, अन्य मन्दिरहरु एकैछिनको बिनाशकारी भूकम्पले क्षतबिक्षत हुन पुगे । नेपालको इतिहासमा आजभन्दा ८२ बर्ष अगाडी यस्तै ठूलो बिपत्ति आएको थियो । अहिले फेरी त्यही बिपत्ति दोहोरिएको छ , अझ भयंकर रुद्र भएर । बि.सं. १९९० साल माघ २ गते दिनको २ बजेर २४ मिनेटजांदा आएको महाभूकम्पले बिनाशपारेको कथा भुक्तभोगीहरुले सुनाउंथे । अहिले त्यस्तै अर्को बिनाशकारी महाभूकम्पको कथा फेरी यो पुस्ताले कतिसम्म सुनाउने हो थाहा छैन । यसपटक काठमाडौंबाट ८० किलोमिटर उत्तर पश्चिम गाेरखा सदरमुकामबाट ५२ किमि टाढा गाेरखा र लमजुड०को सीमा समुन्द्रसतहबाट १९१० मिटर उचार्इमा रहेकाे बारपाकलाई ( इपिसेन्टर ) केन्द्र बिन्दु बनाएर करिब १ मिनेट आएको महाभूकम्पले क्षतबिक्षत बनायाे । यस अघि बि.सं. १९९०( सन् १९३४ ) सालमा संखुवासभा जिल्लाको चैनपुरलाई केन्द्रबिन्दु बनाएर आएको ८.२ स्केलको महाभूकम्पले ८ हजार ५ सय १९ ( महिला ४ हजार ६ सय ६९, पुरुष ३ हाजार ८ सय पचास ) जनाको ज्यान लिएको थियो । काठमाडौंमा मात्र करीब ४ हजार ५ सय ( पुरुष १ हजार ९५२,महिला २ हजार २९६ ) जनाले भूकम्पका कारण ज्यान गुमाएका थिए । ९० सालको भूकम्पजांदा काठमाडौं उपत्यकाको जनसंख्या करिब २ लाख थियो हाेला । अहिले करिब ३५ लाख छ । त्यससमयमा मुलुकभर १२ हजार ३ सय ९७ घर पूर्ण रुपमा ध्वस्त र ४३ हजार ३ सय ४२ घर क्षतिग्रसत भए । अहिलेसम्म नेपालको इतिहासमा यो नै सबैभन्दा ठूलो भूकम्प हो । तर क्षतिको हिसाबले २०७२ को भूकम्प झनै बिनासकारी देखिएको छ । यससंगै समयले फड्को मारेको रोचक प्रसंग पनि हामी जोड्न सक्छौं । १९९० सालको महाभूकम्पमा तत्कालिन श्री ३ प्रधानमन्त्री जुद्धशमशेर शिकार खेल्न बर्दियाको बगेडी शिकारी क्याम्पमा थिए । विपत्तिको सूचना पाएर काठमाडौं आइपुग्न उनलाई २० दिन लागेको थियो भने यसपटकको महाभूकम्पको समयमा प्रधानमन्त्री सुशील कोईराला इण्डोनेसियाबाट थाइल्याण्डतिर उडिरहेका भए पनि भोलिपल्टै काठमाडौं आइपुगे । त्यसो त २०४५ सालको भदौ ५ गते बिहान पौने पांच बजे आएको ६.७ रेक्टर स्केलको भूकम्पले पनि ठूलै बिनाश नगरेको होइन । उदयपुरस्थित मुर्कुचीलाई केन्द्रबिन्दु बनाएर आएको झन्डै ४० सेकेन्डकाे त्यो भूकम्पले करिब ७ सय ५० जनाको ज्यान लिएकोे थियो । २०६८ साल आश्विन १ गते बेलुका ६.२५ बजे ६.८ रेक्टरस्केलको भूकम्प आयो , जसको केन्द्र काठमाडौंबाट २७२ किमि पूर्व रहेको सिक्किम थियो । यो भूकम्पलाई त्यतिबेला ९० साल पछिको ठूलो मानिएको थियो । भूकम्पका कारण बेलायती राजदूताबासको पर्खाल भत्कदा तीन जनाको ज्यान लिएको थियो । त्यस्तै ०३७ मा बझाड०लाई केन्द्रबिन्दु बनाएर आएको ६.५ को भूकम्पले पनि ९ सय पांचजनाको ज्यान लिएको र १ लाख ४० हजार ९ सय ९३ घर भत्किएका थिए । बिनासकारी भूकम्प संधै उस्तै उस्तै हुंदो रहेछ पहिले जस्तै यसपटक पनि एकै दिनमा कयौं पटक आएका भूकम्पका धक्काले मानिसलाई त्रस्त पारेको थियो । बरिष्ठ भूगर्भबिद डा. सोमनाथ सापकोटाको अनुसार भूकम्प आएको पहिलोदिन शनिबार बेलुकी सात वजेसम्म ५२ पटक भूकम्प गएको थियो । ५ रेक्टर स्केल भन्दा ठूला २० र अरु सो भन्दा साना भूकम्प गएको थियो । स साना त गन्नै नसकिने असंख्य थिए ।नेपालमा अाएका महाभूकम्प र त्यस पछि अाउने परकम्पन सम्वन्धी यथार्थ कुराहरू  लेखिएका पाइदैन । बिज्ञानले भूकम्प पछि परकम्पन जान्छ त भनेकाे छ तर कति समयसम्म भन्ने कुरा भन्न सकिदैन रहेछ । १९९० मा महाभूकम्प पछि कति समय परकम्पन भयाे त यस’bout पनि अाधिकारीक तथ्य कतै पाइदैन । कम्तीमा तीन महिनासम्म परकम्पन अाएकाे कुरा गाेरखापत्र ( ११ बैशाख १९९१ ) ले लेखेकाे पाइयाे । जसमा  लेखिएकाे छ अझसम्म नेपालमा कहिले कांहि अलि अलि भुइंचालाे जांदैछ , यसमा सर्बसाधारणले अात्तिनु पर्ने कुरा केही छैन ।

नेपालमा रेकर्ड गरिएका भूकम्पमध्ये बि.सं १३१० काे पहिलो बिनासकारी भूकम्प मानिन्छ । सो भूकम्प असार शुक्ल तृतीया तिथी सोमाबारका दिन करीब ७.७ रेक्टर स्केलको थियो । भूकम्पमा राजा अभय मल्लको निधन भएको थियो । सो भूकम्पमा काठमाडौंका एकतिहाई मानिसको मृत्यु भएको ठानिन्छ । त्यसबेला काठमाडौंका स्थानीय बासिन्दाले १५ दिन देखी एक महिनासम्म सहर छोड्न परेको थियो रे । इतिहासकार महेशराज पन्तकाे भनाइमा भने न्रेपालमा २४ डिसेम्वर १२२३ मा अाएकाे महाभूकम्प’bout गाेपाल राजबंशावलीमा उल्लेख रहेकाे कुरा बताउनु हुन्छ । यसाे हाे भने त नेपालमा ८०० बर्ष पहिले देखि भूकम्पकाे कुरा लेखिएकाे पाइयाे ।   त्यस्तै रेकर्ड गरिएका भूकम्पमध्ये बि.सं १३१६ सालको भूकम्प पनि बिनाशकारी नै थियो । भूकम्पको इतिहास हेर्दै जांदा बि.सं. १४६३ मा आएको बिनासकारी भूकम्पले पनि सयौं मानिसको ज्यान लिएको थियो । हजारौ घर भत्किनुका साथै अहिले ०७२ को भूकम्पले जस्तै त्यतिबेला पनि रातो मच्छिन्द्र्रनाथको मन्दिर लगायत अरु दर्जनौ मन्दिर ढलेका रहेछन् । बि.सं.१७३७ र १८६६ साल जेठ १० गते गएको भूकम्पबाट काठमाडौं र ललितपुरमा ठूलो मानबीय क्षती त भएन तर मठ मन्दिर भने प्रशस्तैमात्रामा क्षति भएको इतिहास पढ्न पाइन्छ । बि.सं. १८२४ असार १ गते गएको भूकम्पको एकै दिनमा २१ पटक र बि.सं. १८८० यमपन्चकका दिन आएको भूकम्पको एकैदिन १७ पटक भूकम्पको धक्का आएको थियो । बि.सं. १८९० सालको भदौ १२ गते सोमबार बेलुका करिब ६ बजेतिर आएको भूकम्पले काठमाडौंमा भएका दुई वटा धरहरा मध्ये एउटा पुरै ढलेको थियो भने अर्को भीमसेन थापाको घर अगाडि भएको धरहरा आधा भएको इतिहास छ । त्यो आधा भएको धरहराको इतिहास पछि पूर्ण हुन नसकि इतिहासमै सिमित रह्योे । १८९० असोज १० गते र १८९१ सालको असार र असोज महिनामा पनि अर्को दुइवटा ठूला भूकम्प गएको थियो । आजभन्दा ८२ बर्ष अगाडि अर्थात बि.सं. १९९० सालमा गएको महाभूकम्पले भने ठूलो धनजनको क्षति बनाउनुका साथै पुनः दोस्रो पटक १०८ बर्षअघि भीमसेन थापाले बनाएको ११ तले धरहरा चौथौ तलामाथिबाट भांचिएको थियो । १९९२ मा पुनः निर्माण भएको काठमाडौको पहिचानको रुपमा उभिएको धरहरा ०७२ को महाभूकम्पले तेस्रो पटक फेदैबाट टुक्रा टुक्रा पारेर भैंमै ढालिदियो । यसपटक ढल्दा आफुमात्र ढलेन भनिन्छ एक सय पचपन्न जनाको ज्यान समेत लियो । धरहरा तत्कालिन राजेन्द्रबिक्रम शाहकी बज्यै ललित त्रिपुरासुन्दरीदेबीको स्मृतिमा तत्कालिन प्रधानमन्त्री भीमसेन थापाले बि.सं. १८८२ मा बनाएका थिए । ००७ साल अघिसम्म धरहराको टुप्पोबाट बिगुल फुकेर सूचनाकाे जानकारी गराउने प्रचलन थियो रे । इतिहासकार तुलसीराम बैद्यले भनेका छन् ००७ सालमा तत्कालीन युवराजा महेन्द्र बीरबिक्रम शाहकी पत्नी इन्द्रराज्यलक्ष्मी बितेपछि मध्यरातमा धरहराबाट बिगुल फुकिएको र त्यही सूचनाका आधारमा सरकारी हाकिम जंगीअड्डाका मानिस, कांठका सिपाइहरु कुदेर पुग्थे । ०४६ साल अघि प्रजाततन्त्र दिबसकादिन पनि धरहराकाे टुप्पाेबाट सेनाबाट बिगुल बजनाइने गरेका थियाे ।  धरहरासंगै १६० वर्षको इतिहास बोकेको नेपालकै पहिलो बिद्यालय दरबार हाइस्कुल, त्यही अगाडिको रानीपोखरी भित्रको मन्दिर पनि क्षतिग्रस्तनै भए । भूकम्प कसरी आउंछ किन आउंछ भन्ने ’boutमा डा. दिपक चम्लागांई लेख्छन्ः नेपालको हिमालय क्षेत्र पहिलेदेखि नै भूकम्पीय रुपमा जोखिमपूर्ण मानिदै आएको छ । बि.सं १३१० यता नेपालमा हालसम्म २१ वटा ठूला साना भूकम्प गएको देखिन्छ । यो भूकम्प २२ औं हो । इन्डियन प्लेट र तिब्बती प्लेट बीचको जब संघात ( कोलिजन ) हुन्छ, यो सन्चित इनर्जीमा सीधै असर गर्छ, र तलबाट प्लेट माथितिर ठेलिन्छ । यसरी प्लेट माथितिर ठेलिंदा इनर्जी थेग्न नसकेर रिलिज हुन्छ र भूकम्प आउंछ । तर यिनले अहिलेको भूकम्पलाइ महाभूकम्प मानेका छैनन् , यो महाबिध्वंशकारी भूकम्प भनेका छन् । बैज्ञानिक परिभाषामा आठ रेक्टर स्केलभन्दा माथिको भूकम्पलाई मात्र महाभूकम्प भनिन्छ । भूकम्प मापन केन्द्रका अधिकृत उमेशप्रसाद गौतमले भनेका छन् , यसपटकको भुकम्प जमिनको सतहबाट १५ देखि १८ मिटर गहिराइबाट आएको अनुमान छ । यसले १ सय २० देखि ३० किलोमिटर लामो दूरीसम्म प्रभाब पारेको छ । सामान्य जमिनको तह तीनवटा हुन्छन् । बैज्ञानिक भाषामा पहिलोलाई क्रस्ट , दोस्रो म्यान्टल र तेस्रो तहलाई कोर भनिन्छ । नेपालको सन्दर्भमा सतहदेखि ५५ मिटर गहिराइसम्मलाई क्रस्ट परिभाषित गरिएको छ । भूकम्पहरु क्रस्टमै जान्छन् । जमिनको जति माथिल्लो सतहमा प्लेटहरु भांचिन्छन् , दोब्रिन्छन् कम्पनको मात्र त्यति नै बढी महसुस हुन्छ । जस्तो यसपटकको भूकम्प पनि १५देखि १८ मिटरको साटो ३० मिटरभन्दा तलबाट आएको भए क्षति र कम्पनको मात्रा कम हुन सक्थ्यो । आज भूकम्प गएको १४ दिन बितिसकेको छ । आजै पनि बिहानदेखि सांझसम्म ५ रेक्टर र सो भन्दा मुनिका गरी ५ पटक भूकम्प गएको छ । अझै मानिसमा यसले त्रास बढाएको छ । भूकम्प बिज्ञहरु ठूलो भुंइचालो पछि सानो आउनु यसको नियतिनै हो भन्छन् । १४ औं दिन आएको खवर अनुसार ६ लाख ६९ हजार ७ सय ७५ जना बिस्थापित भएका छन् । २ लाख ८८ हजार ७ सय ९८ घर पूर्ण क्षतिग्रस्त भए भने २ लाख ५४ हजार ११२ घरमा आंशिक क्षति पुगेको तथ्याड०क बाहिर आएको छ । आजका दिन सम्म २ सय ६४ नेपाली र १११ बिदेशी नागरिक बेपत्ता छन् । मृत्यु हुनेहरुको संख्या करिब ८ हजार पुगेको छ ,यस्मा १७ जना बिदेशी परेका छन् । १६ हजार ३९० घाइते भएका छन् । रास्टि्य भूकम्प प्रबिधि समाजमा रहेकाे तथ्याङक अनुसार  नेपालमा भूकम्प बि.सं.१३१०, १३१६, १४६३, १७३७, १८६६, १८८०, १८९०, १८९१, १९९०, २०३१, २०३७, २०४५, २०५०, २०५१, २०५२, २०५४, २०५८, २०५९, २०६०, २०६८ मा  ठूला र महाभूकम्प  गए । अहिले २०७२ मा गएकाे २२ अाैं भूकम्प हाे । मृतकहरूप्रति हार्दिक श्रद्धान्जली, परिबारजनप्रति समबेदना, पिडितजनप्रति सहानुभूति व्यक्त गर्दछु । जय व्लग । स्रोतः गोरखापत्र, कान्तिपुर, नागरिक, राजधानी, नेपाल, हिमाल र आफनै डायरी ।

१९९० सालकाे भूकम्प

१९९० सालको भूकम्प गएको ४ बर्ष पछि जुद्धशमशेरले राष्ट्रको नाममा गरेको सम्वोधन
व्गममजब)क्जबmकजभच)च्बलब)द्दघटछठ
जुद्धशमशेर जबरा ्र
भाइभारदार प्रजावर्ग,
९० सालको भयानक भूकम्पले हाम्रो प्यारो जन्मभूमि नेपालमा ठूलो उत्पात गरेको साढे चार वर्ष भयो। त्यो उत्पातमा असंख्य धन र जनसमेत धेरै नाश हुन गई के ठूला, के साना प्रायः सबैलाई ठूलो आपत् आइपरेको थियो। परिआएको दुःख धैर्यबलले सम्हाली हुन सकेसम्मको उपाय गर्नु संकटबाट पार हुने बाटो हुनाले पहिलो अवस्थामा पुरिएका मानिसलाई खनी खोस्री झिक्ने, बचाउने, घाइतेहरूलाई औषधिको प्रबन्ध गर्ने, निराश्रय र निर्वस्त्र भई अलपत्र परेकालाई अन्न, बस्त्र, कम्बल दिने, बस्ने ठाउँ नपाई रहेकालाई पाल्न छाप्रो टहरो बाँस रबर टिन पाता इत्यादि पुर्याई दिने, नपाइरहेकालाई पाल छाप्रो टहरो बाँस खर टिन पाता इत्यादि पुर्याइदिने, पुरिएका धनमाल उकासी भत्केका घरको मानमत्ता रक्षा गरिदिने समेत झटपट हुनुपर्ने, काम पल्टन समेत लगाई चाहिने कुराको हारगुहार सहायता इत्यादि जेजे काम भएको थियो सबैलाई थाहै छ।
।
भताभुङ्ग लथालिङ्ग भएका घरवास फेरि खडा गरी सबैले चाँडो विश्राम गर्न पाऊन् भन्ना निमित्त यहाँ चार भञ्ज्याङभित्र र पहाड मधेसको समेत जंगल खोलिदिइ दुनियाका निमित्त लखन रुपैयाको काठपात बेदाममा छोडियो। ठाउँठाउँ भट्टा बनाई पोलाएको करोडन इट, गोदाममा मौजाद रहेको, हजारन लकडी, देशबाट झिकाएको टिन पाता किलाकाँटाहरू सरल मोलमा पाउने प्रबन्ध पनि भयो। नेपालमा भएजति कालीगड पनि पहिले दुनियाका निमित्त छोडिए। भत्किई बिग्रिई खण्डहर सरह शून्य उदासलाग्दो भइरहेका सहर गाउँहरूमा ठाउँठाउँ थुप्रिरहेको र सडकको र दुनियाका नासिएका घरको माटोसमेत भर्ती कुल्ली राखी फ्याँक्न लगाइयो।
।
फण्ड खोली दिनहीन दुःखीहरूलाई त्यसबाट बक्स पाउने बन्दोवस्त पनि हुन गयो। सानाठूला सबैलाई एकै बाजी त्यस्तो ठूलो भूकम्पको मारबाट उठ्नलाई फण्डबाट मात्र नपुग्ने, थातवासको कुरा हुनाले पर्खिरहन पनि नहुने, दाम नभए सानोतिनो काम पनि टक्कै अड्कने, पुगिसरी आउनेहरूसँग पनि सबैका घरमा नगद महजुद नरहने खोजमेल गरुन् भने अर्कालाई पनि उस्तै परिरहेको, ऋण काढ्नातिर लागून् भने स्वार्थी सुदखोरहरू पहिले त्यस्तो अवस्थामा पत्यारै नगर्ने, पत्याइहाले भने पनि ऋणीलाई संकष्ट परेको मौका छोपी बेढव बढी व्याज घीउ खानी खोज्ने भई दुःखीहरूमाथि दुःख थपिन जान भई धेरैजसोलाई आर्थिक संकट पर्न जानाले शोचनीय अवस्थामा रहिरहनुपर्ने भएको देखिँदा तिनीहरूलाई त्यो संकटबाट उकास्ने महलवसरि बिना व्याजमा चार वर्षको भाखा गरी सापट दिनानिमित्त मोरु पचास लाख रुपैया पर सारियो त्यसमध्ये मोरु २९८२३१(६२ सापटीको रुपमा गयो।
।
यी सबै प्रम्बन्ध र मद्दतबाट भूकम्पपीडित सबैले उत्साह बढाई थोरै समयमा नै सुविस्तैसँग आफ्नो थातबास तयार गरी जहान बच्चा मालमत्ता थान्को लगाई आनन्दसँग बस्न पाई आफू अरु उद्योगधन्दातिर लाग्न पाए त्यति मात्र होइन, कसैले त साविक दुईतलेको तीनतले, तीन तलेको चारतले पुराना छाँटकाँटको ठाउँमा नयाँ छाँटकाँटको ठूलो र सुविस्ताको घर तयार गरेका छन्। देवालय पाटी पौवाहरू पनि धेरै नै बने यति हुन गएकोले अ‍ैले देख्ने नया मानिसले हेर्दा नेपालमा भूकम्पको मार त्यत्तिको भएको थियो के त भनेजस्तो दृश्य प्रत्यक्षै देखिरहेछ। यतिसंम यति चाडो हुन सक्नु सानो सन्तोषको कुरा होइन। भूकम्पको त्यत्रो मारमा परेको नेपाल आफ्नै बलले फेरि यति चाँडो खडा भयो भन्ने कुरा छापामा छापिएको तिमीहरू सबैले देखे सुनेकै होलाऊ।
।
कोहीकोही जंगी निजामति जागिरदार रजौटाप्रोहितहरूले तम्सुक लेखी संस्थातर्फबाट सापट लिएको रुपैयाँ कसैले आफ्ना जागिरबाट कटट गराई कसैले आफ्नै घरघरानाबाट ल्याई बुझाइसकेका छन्। ती जागिरदारमध्ये धेरै ऐले पनि जागीरैमा बहाल छन् तापनि तिनीहरूले सोधभर्ना गर्नालाई आधा पेटमा गुजारा गर्नु परेको पनि सम्झीराखेकै छु। त्यो दैवी दुर्घटनामा भत्केका घर पर्खालले मिची अकाल मृत्यु भएकाहरूको आत्माको शानित र उद्धारको खातिर आफूले महाकाली किनारामा गरेको सहस्र गोदानको पुण्य अर्पण र सप्ताह लगाउने काम पनि भयो शास्त्रानुसार तिनीहरूको अवश्य उद्धार हुन गई तिन्को परत्र सुध्रन गएको हुनुपर्दछ दुर्गतिको लक्षण पनि केही कतै देखिदैन सुनिदैन।
।
आफ्ना इच्छाले श्रद्धा गरी अर्पण गर्न ल्याएको द्रव्य यस काममा उठेको फण्डमा राखिदिने बन्दोबस्त भएकोले कुल जम्मा मोरु १०७४६१३(७९ नोटकंरु २७३३१।।।।।३ आएको हो त्यसमध्ये नानी नानी कमान्डर इनचीफ जनरल पद्मशंशेर जंग–राणा र नानी फ।क।ज। मोहनसंशेर जंग राणा प्रवृत्ति ६ जना ९फ।क।ज। बबरसंशेर, द।क।ज। केसरसंशेर, ज। सिंहसंशेर, ज। कृष्णसंशेर, ज। शंकरसंशेर० हाम्रा भतिजाहरूतर्फबाट र सीताभवन महारानी भाउजू औ हामी र हाम्रा बडामहारानीबाट गरी दश लाख चालीस हजार मोरु जम्मा हुन आयो, विदेशमा रहेका नेपाली र नेपालमा रहेका गुरुपुरोहित भारदार दुनियाबाट र नेपालमा रहेका विदेशीहरूबाट गरी मोरु ३४९१३।७९ नोटकंरु ४२९४।। चन्दा आएको थियो।
स्नेहले विशेष सहानुभूति प्रकट गरी बृटिश जापानी हिन्दुस्थानी सज्जनहरूले पनि नोटकंरु २३०३७।२।।३ पठाएका थिए । सो आएको जम्मै दाम फण्डमा जम्मा हुन गएको छ। यो फण्डबाट यहाँ नेपाल खाल्डाका र पहाडका समेत अकिञ्चन दीनदुःखीहरूलाई जिल्लाजिल्ला गाउँगाउँसम्म डोर पठाई अन्न बस्त्र बाँड्ने, ब्यु मासिएकालाई ब्यु दिने, दुनियादारको भत्केको घर छाप्रो कटेरा बनाउनलाई दाम दिने माटो मिल्काइदिने इत्यादि काममा गरी जम्मा मोरु ५४४४।६८ नोट कंरु ३८४२।।। खर्च भइसकेको छ।
।
सोबाहेक भूकम्पले भत्केको बिग्रेका देवदेवालय पाटी पौवाहरूको जीर्णोद्धारको खर्च, भूकम्पोद्धारसम्बन्धी काम गर्नालाई नया थप भएका कामदार कारिन्दाहरूको तलब मसलन्द रेलभाडामा भएको खर्च अधी फण्डतर्फबाट भइरहेको थियो तापनि तिमीहरूलाई मद्दत र सुविस्ता होओस् भन्ने मनसायले सो खर्च पनि सरकारतर्फबाटै गर्ने बन्दोबस्त मिलाएकाले अब फण्डपट्टी नोट कंपनीको पनि मोहरै गरी जम्मा मोरु ५६०९५६। बाकि रहने गराई सापटीवाला तिमी दुनियाहरूलाई पाटीमा सोधभनी गरिदिने बन्दोबस्त गरिएको छ।
।
प्यारा प्रजा हो
यस्तो दैवी चोट हामीलाई मात्र परिआएको होइन, कालचक्रको हेरफेरले अन्तअन्त पनि परेको सुनिएकै छ। त्यस्तो परि आउँदा त्यहाँका वासिन्दाहरूले धैर्यधारण गरी दुःखबाट शिक्षा लिई उद्योगधन्दातिर झन् मन बढाई आफ्नो आँत र मेहनतको जोरले ती अघिभन्दा बलिया भई निस्कने गर्दछन्। यही नेपालमा पनि शक्ति सिंहदेवका पालामा भूकम्पको उत्पात् भएको थियो भन्ने इतिहासको लेख देखिन्छ। त्यत्तिको टाढाको के कुरा सय वर्ष अगाडि १८९० सालमा पनि यस्तै उत्पात्ले धेरै धनजन घर देवालय सहरको नास गरेको रहेछ।
।
त्यसबेला ती भूकम्पले पछारिएका प्रजाहरू केवल आफ्नै आँट र उद्योगका जोरले फेरि उक्सिएका थिए भन्ने पनि बुझिन आउँछ। यी कुराहरूले सदा सर्वदा उद्योगमा दत्तचित्त भई प्रजा प्राणीहरूले आफ्नो जीवन सुजीवन बनाउँछु र स्वावलम्बी भई आफ्नो देशको उन्नति गर्नु असल मार्ग हो भन्ने देखाइरहेको छ। दैवी विपत् परी हानिनोक्सानी भएमा सो हानिको पूर्तिको लक्ष्य गरी विशेष परिश्रम लगाई उद्योग गर्नतिर नलागे अघिका परिस्थितिसम्म पुग्न पनि गाह्रो हुने हुन्छ । उद्योगधन्दाको ख्याल सुखमा भन्दा दुःखको अवस्थामा हुने गर्छ।
।
सांसारिक जीवनमा सँधै सुखको दिन मात्र आइरहँदैन केहीले कस्तै परि आउँदछ, कहिले कस्तै मुलुकमा लडाइँभिडाइको काम परि आयो भने अवस्था अनुसार जस्तो परिआउँदा सो बेहोरी मिठोमसिनोको ख्याल छोडी स्वास्थ्यलाई हानि नगर्ने रुख्खासुख्खा सादा चीज जो पाइन्छ, त्यो पनि आधा पेट खाएर निर्वाह गरी जुन काम गर्नाले आफ्नो मुलुकको परिस्थिति सप्रने र आफ्नो तरफको भलाइ पनि हुने हुन्छ, त्यतैतिर ती मुलुकका प्रजाहरू लाग्ने गर्छन् जस्तो लडाइँ भिँडाइ, उस्तै देशमा परिआएको दैवी दुर्घटना पनि दैवी लडाइँजस्तो हो। अकस्मात् त्यस्तो दैवी परिआएपछि घरबास तयारी गरी जहानबच्चाको थान्को लगाउनामा दत्तचित्त भएझैं तिमीहरूले क्षतिपूर्तितिर जाँगर बढाई उद्योगधन्दामा लागी मितव्ययीको बानी बसाली सकेसम्म चाँडो स्वावलम्बी हुने, धन्दामा पनि दत्तचित्त हुने बेला थियो।
।
अवस्थाअनुसार खस्रोधस्रो लगाई रुख वा सुख्खा खाईकन पनि निर्वाह चलाई, सौखिनी फजुल खर्च घटाई, खेतीवालाले अन्नको उब्जा बढाउने, एक बाली हुनेमा २(३ लगाउने र बढी दाम आउने वस्तु पैदा गर्ने, कपडा बुन्नेले बढी कपडा बुनी तयार गरी सो तयार भएका मालको प्रचार बढाउने, गाइवस्तु पाल्नेले त्यसतर्फको उन्नतिमा लाग्ने, व्यापारीहरूले व्यापार बढाउने, शिल्पकार कालिगडहरूले शिल्प र कालिगडी काम तर्फ विशेष यत्त्र पुर्याउने, यस्तै अरु जजस्को जुनजुन काम छ उसमा हौसला बढाई परिश्रम साथ उद्योगधन्दातिर लागे त्यसबाट बढी आर्जन गरेको धनले आफ्नो निर्वाह चलाई थोडबहुत जो सकिन्छ साँच्दै जन सकिने भई देशमा उद्योग बढे देशको पैसा देशैमा रहने र अरु तरहबाट आफ्नो भलाई साथसार्थ देशको पनि भलाई हुने कुरा जानेबुझेकै होलाऊ, नजान्ने नबुझ्नेले पनि जान्नुबुझ्नु योग्य छ।
।
यही मितव्यायी हुने स्वावलम्बी हुने तरफ अर्थात् चाहिँदो बाज्जी मात्र खर्च गर्ने र, आफ्नो भरमा आफू उभ्भिन सक्ने सद्रुणतर्फ हाम्रा प्यारा प्रजाको चित्त आकर्षण गर्नखातिर भूकम्पपछि कुनै बेजरुरी देखिएको वस्तु देशदेशान्तरबाट आउनै बन्द गर्ने, कुनै अनावश्यक वस्तुमा भन्सार बढाउने, कुनै आवश्यक वस्तुमा घटाउने गरेको र, उद्योगपरिषद् स्थापन र स्वदेशी चीजको प्रदर्शनी आदिको प्रबन्ध गरी बाटो देखाउने उपाय पनि भएको हो।
भबचतजत्रगबपभज्ञढढण्
विचार गर, मुलुकको उन्नति र अवनति त्यहाँका बासिन्दा प्रत्येकको आत्मीक बलको उन्नति र अवनतिसँग सम्बन्ध राख्तछ, उन्नतिको चाहना कस्लाई हुँदैन। देशकाल अवस्था र आफ्नो हविगत इत्यादि कुराको विचारको ठीक तौल पु्र्याई उपातिर लाग्नुपर्छ। टाढासम्म विचारको नजर अगाडि फैलाई, धैर्य र जाँगर दुई हातमा लिई उपाय उद्योगतिर लागेपछि गरेअनुसार अवश्य केही न केही फाइदा नभई रहँदैन । यिनै कुरा मौका परेमा तिमीहरूलाई बराबर सम्झाई बोध गराउने।
।
कोसिस गर्दै रहेको हुँ मुलुकको बहत्तरी प्रजालाई सुख कसरी हुन सक्ला भन्ने ध्यानमा हामी निरन्तर लागिरहेको तिमीहरूले देखेजानेकै होलाऊ । सो सापट गएको रुपैयाँको म्याद पुगेपछि संस्थाको शोधभर्ना आउनुपर्नेमा कतिले बुझाई पनि सके, बुझाउन बाँकी राख्नेलाई ऐले वर्षा र खेतिपातिको काम पर्न गएकाले कार्तिकसम्मको म्याद पनि फेरि थप गरिएको छ। सो म्यादसम्ममा पनि शोध बुझाउन नल्याएको पक्षमा सो सापटको रुपमा गएको रुपैया लिखतबमोजिम धितो लेखिएको घरबाटै उपर गर्ने कुरा तम्सुकैमा लेखिएको र, आम इस्तिहार समेत भई राखेका हुनाले त्यही घर पक्री लिलाम गर्न केही बाधा थिएन।
।
त्यसो गर्दा भत्केको घर सबैलाई एकैचोटि तयार गर्नुपरेको पर्खेर विस्तार गर्ने अवसर नभएकोले कालिगढको र अरु ज्यालादारीको महगीले बढी खर्च पर्न गए पनि आफ्नो थातवास चाँडो जोरी बस्नालाई पुरानो आफ्नो सामानसमेत काम लाग्नेजति काममा लगाई ती घरहरूमा तिनीहरूको निजायति धन पनि केही न केही कसेको परेको होला, त्यस्तो घर लिलाम हुन जाँदा तिनीहरूको मन कल्पनातीत कुरा त छँदैछ, लिलाम लिनेले भरसक किफायतैमा हात लाउन खोज्ने भई तिनबाट सुफत मोल नपाइने स्वभावै हुनाले जेनकेन गरी बल्लबल्ल उभ्याएको वासस्थान काम दाममा अर्काको हातमा पर्न जाने भई ती घरवालाहरू फेरि विनास्थानका हुन जाने छाँट देखिन आयो।
।
कोही कोहीले ता सोही घर साहूलाई भोगबन्धक दिने गरी कर्जा लिई शोध बुझाउन ल्याएका छन् भन्ने पनि सुनिन्छ, धितो लेखिए घर सर्कारैमा भोगबन्धक राखिने गरी भने पनि दुवैथरीलाई पछिसम्मको टन्टा छुट्ने भएन। फेरि प्रजाहरूको बासको सुख पनि तिनीहरूका हातमा हुने भएन। ब्यांकबाट कर्जा मिल्ने प्रबन्ध हुन गएमा पनि ऋणमाथि झन् ब्याज थपिँदै जाने भयो । भाखा पाए तिर्ने थियौं भन्ने यस्तो भनाइ पनि सुनियो।
।
के चार वर्षको भाखा कम थियो र रु त्यो चार वर्षको ब्याज सयकडा पाँचका दर्ले मात्र दिनुपरेको भए पनि कति तिनुर्पे भइसक्ने थियो, आफैं हिसाप गरी हेर, यी सबै कुरा परिस्थिति र ऋणीहरूको अवस्था विचार गरी हेर्दा सर्कारको हारगुहारबाट तनमनधन लगाई प्रजाहरूले ऐले पाइरहेको विश्रामको सुख सपना जस्तो मात्र हुने भई पहिलो भूकम्पको घाउ परिँदा नपुरिँदा तिनीहरूले फेर दोस्रो दुःखको अवस्थाको अनुभव गर्नुपर्ने होल भन्ने छाँट देखिन लाग्यो।
।
हेर, सर्कार र दुनियाको सम्बन्ध बाबुछोराको जसतै हो, त्यति मात्र होइन, शरीरमा साना ठूला हरेक अंगप्रत्यंग बेग्लाबेग्लै रहेको छता पनि ती सबै मिली एक शरीर एक ज्यान बनेको छ। शरीरभर फिजिने ज्ञान शक्तिको मूल कामानी शिरमा रहेको छ। त्यतैबाट शरीरका सारा अवयवहरूको सञ्चालन हुने हुनाले शिरलाई ‘उत्तमांग’ अंगप्रत्यंगमा जो सुखदुःख पर्दछ, त्यो शिरले र शिरमा जे पर्दछ त्यो अंगप्रत्यंगले अनुभव गर्दछ उसमा पनि कुनै अंगमा चोटपटक लाग्न जाँदा त्यसका साथसाथ अरु अंगले पनि केही न केही दुःख अनुभव नगरी रहन्न भन्ने सबै अंगसँग सम्बन्ध राख्ने उत्तमांगमा त झन् विशेष मात्रामा असर पुग्न जान्छ भन्ने स्पष्टै छ जस्तो शरीरको उत्तमांग शिर, उस्तै प्रजाहरूका उत्तमांग सर्कार हुन्। अर्थात् राज्यका अंगप्रत्यंग प्रजाहरू र उत्तमांग सर्कार बनिरहेका छन्। ती सबै मिली एक शरीर एकज्यू भएको हुन्छ । सरकारलाई परेको सुख दुःखमा प्रजाले र प्रजालाई परेको सुखदुःखमा सर्कारले सहानुभूति देखाई सहयोग गर्नु स्वाभाविक हुनुपन्र्यै कुरा हो।
।
सरकारलाई पनि प्रजातर्फको फिकर मात्र होइन कि सरकार्रले खुद बनाउनुपर्ने दर्बार सर्कारि या घर अड्डअस्पताल असवावघर धरहरा नया बाटो ठाउँठाउँका पाटी पौवा पुराना शिल्पस्थान देवालय इत्यादि जगैदेखि बनाउनुपर्ने जीर्णोदार कारिन्दाहरूको तलबमसलन्द रेलभाडा बाटा खर्चसमेत गरी सयका लाठी एकको बोझ भने झैं त्यसतर्फ पनि सर्कारलाई बोझ कम परेको छैन, अझ पनि खर्च बराबर हुँदैछ तापनि हार्दिक भावभक्ति राखी सर्कारको कल्याण चिताई आफ्ना परिश्रमको जोरले स्वदेशको कल्याणतिर लागिरहेका पुत्रवत् प्रजामा यी विशेषगरी यस्तै ठूलो दुर्घटना परेमा हार्दिक स्नेहसाथ हुन सकेसम्म हारगुहार गरी रक्षा गर्नु सर्कारको कर्तव्यै हो, सोहीअनुसार त्यो भयानक भूकम्पमा तिमी प्रजाहरूको उद्धार निमित्त सकभर गरी अघि यही ठाउँमा ‘यस अवस्थामा मैले गर्नुपर्ने गरिरहेको छु अब पनि गरी हुनेसम्म गर्नामा बाकी राख्ने छैन’ भनेको तिमीहरूले सम्झीराखेकै होलाऊ।
।
यी सबै कुराको ख्याल साथसाथै संस्थाका ऋणी प्रजाहरूले सो ऋणको खातिर चिन्ता लिइरहेका छन् भन्ने सुनिए बुझिएको र तिनीहरूले ऋण लिएको दाम अकार्थमा लाएको नभई अघि भनेबमोजिम जुन कामका निमित्त लिएको छ सोही स्ववासी घर वास खडा गर्नेमा लगाएको, सो लगाउँदा भएको खर्चको दाम पनि आफ्नै सहबासी कालिगढ ज्यामी आदि प्रजामा फिजिन गएको समेत सबै कुराको ख्याल राखी यो पटक आफ्ना प्यारा प्रजालाई चिन्ता र संटबाट पार गराउने उद्देश्यले यो भूकम्पोद्धार संस्था तर्फबाट तमसुक गराई सापट गएको २९८२३१६।६२ मध्ये फण्डको जगेराबाट भर्ना हुने मोरु ५६०९५६ कटाई बाँकी मोरु २४२१३६०।६२ जम्मै तिमीहरूको सुखशान्तिको खातिर माफी गरिदिएको छु।
।
कोहीकोही जंगी निजामति जागिरदार रजौटाप्रोहितहरूले तम्सुक लेखी संस्थातर्फबाट सापट लिएको रुपैयाँ कसैले आफ्ना जागिरबाट कटट गराई कसैले आफ्नै घरघरानाबाट ल्याई बुझाइसकेका छन्। ती जागिरदारमध्ये धेरै ऐले पनि जागीरैमा बहाल छन् तापनि तिनीहरूले सोधभर्ना गर्नालाई आधा पेटमा गुजारा गर्नु परेको पनि सम्झीराखेकै छु। घरघर माटाका चुला भनेजस्तो सानालाई सानै, ठूलालाई ठूलै चोट परेको छ । सुख दुःखको वेदना सबैलाई उही हो।
।
त्यसौ हुनाले तिनीहरूले चार वर्षको भाखामा सोध बुझाउने कवुल गरी तम्सुक लेखी संस्थाबाट लिएको सापटी सोध भई आइसकेको भए पनि फिर्ता गरिदिने प्रबन्ध हुनेछ। आजसम्म अरु जुन जुन सज्जनहरूले आफ्नै परिश्रमको कमाइले होओस् वा साहु काडेर होस् सोध बुझाउन ल्याएका छन्, तिनलाई पनि यो बुझाएको दाम फिर्ता लिदने बन्दोबस्त हुने छ। पाउने छौं खातिर जामासँग सुखशान्तिपूर्वक विश्रम गरुन । ईश्वरमा धर्ममा र सरकारमा अटल रही उद्योग बढाई सुजीवन गराउँदै रहुन् ।
।
यो भूकम्पोद्धार सम्बन्धी सुरुदेखि आखिरतक हरेक विषयमा आडरबमोजिमको आफ्ना आफ्ना कामकाममा नानी कम्पाउन्डर इन चीफ पश्चिमतर्फ का कम्पाउन्डिङ जनरल लगायत हाम्रा भाइछोराहरूबाट र नायव बडागुरुज्यू भाइभारदार अफिसर कर्मचारीबाट औ स्वयंसेवकहरूबाट पनि परिश्रम र तन्देही साथ काम भई चांडो सन्तोष मिल्ने बाटो बन्न गएकाले पल्टनीय जवानहरू र पुलिहरूलाई एक लाख इनाम र विशेष काम गर्नेहरूलाई धन्यवाद नेकीपत्र मानपत्र तक्माहरू समेत अघो बाँडी कृतज्ञता पनि प्रकट गरिसकिएकै छ। ती राम्रो काम गर्नेहरूलाई समाप्तिको यो अवसरमा पनि फेरि धन्यवाद गर्दछु।
९तत्कालीन राणा प्रधानमन्त्री जुद्धशमशेर राणाले १९९० सालमा गएको भूकम्पपछि देशवासीका नाममा गरेको सम्बोधन०
समय सान्दर्भिक हाेला भनेर याे टांसाे राखेकाे छु । छिटृै महाभूकम्प २०७२ शिर्षक लिएर अाउने छु । जय ब्ल्ग ।