शुभकामना

आफुपनि बाँचाै अरुलाइपनि बचाआौ

बडा दशै‌ २०७७ काे सबै ब्लग मित्रहरुमा शुभकामना ।

विश्वकप २०१८

बिश्वकप , २०१८
फिफा विश्वकप २०१८ युरोपेली राष्ट्र« रुसमा जुन १४, २०१८ नेपाली गते अनुसार जेठ ३१ २०७५ विहिबारबाट मस्कोस्थित लुजनिकी रंगशालाबाट शुरु भएको यो खेल पुरै असार महिनाभर ( ३१ गते सम्म) फुटवलको कूम्भमेला लाग्यो । सन् १९३० बाट शुरु भएको विश्वकपको यो २१ औँ यात्रा हो । सन् २०१८ को फुटवलको कूम्भमेला सँचालनको लागि रसियाले सन् २०१० को अन्त्यतिर अनुमति पाएको थियोे । विश्वभरीका फुटवल टोलीहरुले विभिन्न चरण पार गरेर अहिले ३२ औँ टोली फिफा विश्वकपमा खेल्दैछन् । रुसले विश्वकप फुटबल भने पहिलो पटक आयोजना गर्ने मौका पाएकोे हो ।
फुटवल खेल वुढो देखि युवासम्म सबैलाई खुसि दिन सक्ने खेल हो । फिफामा हालसम्म २११ देशका सदस्यहरु आवद्ध छन् । सहभागी ३२ राष्ट्रलाई चार चार राष्ट्रमा सम्मिलित गरी ८ समूहमा बाँडिएको थियो । यूरोपबाट सर्वाधिक १४ टोलिले प्रतियोगितामा भाग लिएका थिए । फुटवल जगतमा तहल्कानै मच्चाएका दुई टोली इटाली र नेदरल्यान्डस भने यसपटक छनौट चरणबाटै बाहिरिए । आइसल्यान्ड र पनामा भने पहिलोपटक विश्वकपमा सहभागी भएका थिए । यस पटकको विश्वकप रुसले आफनो देशको ११ सहरका १२ रंगशालामा प्रतियोगिताको ६४ खेल सँचालन गरेको थियो ।
विश्वकप शुरु भएदेखि हालसम्म ब्राजिलले सर्वाधिक ५ पटक , जर्मनी र इटालीले चार चार पटक, अर्जेन्टिना र उरुग्वेले दुई दुइ पटक विश्वकप च्याम्पिएन भएका थिए । फ्रान्स, इंगल्याण्ड र स्पेन ले भने एक एक पटक मात्र विश्वकप जित्न सफल भएका थिए ।
यस पटकको प्रतियोगितामा स्पेन, फ्रान्स र जर्मनी, ब्राजिल, अर्जेन्टिना आदि उपाधिका तावेदार भन्ने गरे पनि जर्मनी नकआउट चरणमा समेत आउन सकेन भने अर्जेन्टिना ,स्पेन, पोर्चुगल जस्ता हस्ती टिमहरु नकआउट चरणबाटै पाखा लागिसके ।
अहिलेसम्म विश्वकपमा सवभन्दा वढी गोल फ्रान्सका फोन्टेनले सन् १९५८ को विश्वकपमा १३ गोल गरेर हालसम्मको विश्व किर्तिमानी राखेका छन् । विश्वको इतिहासमा यसलाई कहिल्यै भँग नहुने कीर्तिमानी ठानिएको छ ।
सन् २०१८ को विश्वकप अफ्रिकी फुटवलका लागि सर्वाधिक खराव प्रदर्शन रह्यो । अफ्रिकी टिम कोही पनि नकआउट चरणसम्म आउनै सकेनन् । विश्वकपको २१ औँ यात्रा तयगर्दासम्म जम्म ३ वटा अफ्रिकन राष्ट्रले मात्र क्वाटर फाइनलसम्मको यात्रामा रम्न सकेका थिए । सन् १९९० मा क्यामरुन, २००२ मा सेनेगल, सन् २०१० मा घाना ।
विश्वकप २०१८ को समाप्तिमा फिफाले करिव ६ अर्व डलर कमाउने अनुमान गरिएको छ । फिफाका अहिलेका अध्यक्ष इन्फान्टिनो हुन् । उनी आएपछि फिफामा केही सुध्रिएको भनिएको छ । यसभन्दा अघिका अध्यक्ष सेफ आर्थिक हिनामिनामा मुछिएका थिए ।
यसपालाको नकआउट चरणमा पुग्ने १६ टिमहरु – १, क्रोएसिया २, बेल्जियम ३, उरुग्वे ४,ब्राजिल ५,इंग्ल्यान्ड ६,स्वीडेन ७,स्पेन ८, पोर्चुगल ९, कोलम्विया १०,मेक्सिको ११,फ्रान्स १२,रुस १३,स्वीटजरल्यान्ड १४,डेनमार्क १५,जापान र १६,अर्जेन्टिना हन् ।
विश्वकप फुटवल २०१८ को सेमिफाइनलमा पुग्ने चारै टोली यूरोपकै रहे ।फ्रान्स, बेल्जियम, इंगल्यान्ड र क्रोएसिया । विश्वकपमा यस्तो इतिहास भने यो नै पहिलो होइन पाँचौ हो । २००६ मा जर्मनीले आयोजना गर्दा सेमिफाइनलमा पुग्ने चारै टोली युरोपकै थिए । सन् १९३४ इटली ,१९९६ इंग्ल्यान्ड र १९८२ मा स्पेनले आयोजना गर्दा पनि युरोपकै टोलीको वर्चस्व रहेको थियो ।
पहिलोपल्ट फाइनलमा पुगेको क्रोएसियालाई ४ – २ ले हराएर फ्रान्सले दोस्रोपल्ट विश्वकप फुटवलको उपाधि जित्न सफल भयो । यस अघि उसले सन् १९९८ मा आफनै घरेलु भूमिमा ब्राजिललाई ३ –० ले हराएर पहिलो पल्ट विश्वकप जितेको थियो । यसपालीको रुसमा भएको विश्वकपका लागि छुट्याइएको कुल ४० करोड अमेरिकी डलरको पुरस्कार रकम मध्ये विश्वकप बिजेता फ्रान्सले ३ करोड ८० लाख, उपविजेता क्रोएसियाको भागमा २ करोड ८० लाख र इंगल्यान्डलाई हराएर तेस्रो हुन सफल भएको बेल्जियमले २ करोड ४० लाख को पुरस्कार थाप्यो ।
विश्वकपको इतिहासहेर्दा फाइनलमा पहिलो आत्मघाती गोल भएको रेकर्ड राख्ने काम क्रोएसियाका मारियो मान्जुकिचले फ्रिकिक जोगाउने क्रममा हेडबाट आफनै पोष्टमा गोल गर्न पुगे । त्यस्तै १९७० मा ब्राजिलले इटालीलाई ४– १ ले पराजित गरेयता फ्रान्स विश्वकपको फाइनलमा चार गोल गर्ने पहिलो टोली हो ।
३१ वर्षिय मेसी र ३३ वर्षिय रोनाल्डो  युगको अव अन्त्य भयो भनिए  पनि यि दुवै पछिल्लाे एक दशककाे विश्व फुटवलका सर्वश्रेष्ठ खेलाडी मानिन्छन् । यही बेलामा भर्खर १९ वर्षका फ्रान्सका केलियन एमबाप्पे भने सन् २०१८ को बिश्वकपबाट फुटवल खेलका आशालाग्दा खेलाडीका रुपमा मात्र देखिएनन् सन् १९५८ यता पेलेपछि विश्वकपका एकै खेलमा दुई गोल गर्ने सबैभन्दा कम उमेरका यिनै एम बाप्पे हुन् । अव यिनको तुलना पेलेसंग गर्न थालिएको छ ।
अव ४ वर्ष पछि सन् २०२२ को विश्वकप भने एसियाली राष्ट्र कतारमा हुने छ । करिव २५ लाख जनसंख्या भएको गल्फको सानो राज्य कतार एकछेउबाट अर्कोछेउ १८० किलोमिटर मात्र फैलिएको छ । विश्वकप आयोजना गर्ने पहिलो अरब राष्ट्र बन्ने सौभाग्य यसले पाउँदै छ । कतारमा हुने विश्वकप फिफाका अनुसार नोभेम्वर २१ देखि डिसेम्वर १८ सम्म चल्ने पक्का गरिसकेको छ ।
हालसम्मको विश्वकप फाइनलको नतिजा
वर्ष विजेता नतिजा उपविजेता
२०१८ फ्रान्स ४ –२ क्रोएसिया
२०१४ जर्मनी १ –० अर्जेन्टिना
२०१० स्पेन १ –० नेदरल्यान्ड्स
२००६ इटाली (ट्राइबेकरमा इटाली ५ –३ ले विजयी ) १ –१ फ्रान्स

२००२ ब्राजिल २– ० जर्मनी
१९९८ फ्रान्स ३ –० ब्राजिल
१९९४ ब्राजिल – टाइब्रेकरमा ब्राजिल ३ –२ ले विजयी ) ० –० इटाली
१९९० पश्चिम जर्मनी १ –० अर्जेन्टिना
१९८६ अर्जेन्टिना ३–२ पश्चिम जर्मनी
१९८२ इटाली ३–१ पश्चिम जर्मनी
१९७८ अर्जेन्टिना ३–१ नेदरल्याण्डस
१९७४ पश्चिम जर्मनी २–१ नेदरल्याण्डस
१९७० ब्राजिल ४–१ इटाली
१९६६ इंगल्यान्ड ४–२ जर्मनी
१९६२ ब्राजिल ३–१ चेकोस्लोभाकिया
१९५८ ब्राजिल ५–२ स्वीडेन
१९५४ पश्चिम जर्मनी ३–२ हंगेरी
१९५० उरुग्वे २–१ ब्राजिल
१९३८ इटाली ४–२ हंगेरी
१९३४ इटाली २–१ चेकोस्लाभाकिया
१९३० उरुग्वे ४–२ अर्जेन्टिना
अन्तमा नेपालका लागि विश्वकपमा छनौट हुने कुरानै ठूलो हो । यसपाला २६५ देखि ११ सय डलरसम्म तिरेर करिव ५ सय जना विश्वकप हेर्न रुस पुगेका थिए भनिन्छ ।

चीनमा नया‌ बर्ष

चीनमा नयां वर्ष, नेपालमा ल्हाेछार
हामी नेपाली हौं । हामीले आफुले मनाउने चाडवाडहरु कसरी मनाइन्छ भन्ने ’boutमा जानी राख्नु र अन्यलाई वताउंन सक्ने हुनु राम्रो कुरा हो । यसअलवा अरुका चाडवाड पनि कस्ता हुन्छन् र कसरी त्यसलाई मनाउंछन् भन्ने ’boutमा जान्नु अझ धेरै राम्रो हो । अहिले समृद्धिको उकालो चढी रहेको चीनमा नयां वर्ष कसरी मनाउंदा रहेछन् ब्लगमित्रहरुमा पनि जानकारी बांड्ने हिसावले यो टांसो राखेको छु । थप थाप गर्न सुझाव पनि दिन सक्नु हुन्छ है ।

हामी नेपाली  लुनार क्यालेन्डर अर्थात चन्द्र पात्रो अनुसार चल्छौैं । पश्चिमाहरु भने सौर्यपात्रो प्रयोग गर्दछन् । चिनियाहरु पनि चन्द्रमासको पात्रो नै प्रयोग गर्दछन् । तर व्यवहारमा भने गणनालाई उनीहरु इस्वी संवत लाई प्रयोगमा ल्याउंछन् । यही फेब्रुअरी ९ तारिख देखि नेपाली संवत् अनुसार माघ २६ म‌गलवारबाट चीनमा नयांवर्ष धुमधामका साथ मनाउने गर्दछन् । स‌याेगबस यसपाला नेपालमा पनि तामाड०हरुले मनाउने साेनाम ल्हाेछार पनि २६ गते म‌गलवार नै परेकाे छ ,  बा‌दर वर्षकाे रुपमा । ल्हाेछार अर्थात ल्हाे भनेकाे बर्ष र छार भनेकाे नया‌ हाे ।  नेपालका बाैद्ध सम्पदायका गुरुड० शेर्पा, थकाली, तामाड० ल्हाेल्माे लगायतले , ल्होसारको रुपमा चिनियां चलनकै अनुसार यहां पनि माघ महिनामानै नयां वर्ष मनाउने गर्दछन् । नया बर्षका रुपमा मनाइने यसलाइ ल्हाेसार र ल्हाेसर पनि भन्ने गरेकाे सुनिन्छ । यसपाला गुरुड० जातिले पुस १५ मै ल्हाेछार नया‌ वर्ष मनाए ।   नेपालमा भएका यी हिमाली बाैद्ध जातिहरुको नया वर्ष पनि चिनियाहरुको जस्तै मुसावर्षबाट सुरु भएर सुंगुर वर्षमा टुंगिन्छ । हरेक बाह्र वर्षमा फेरी दोहोरिने गर्छ । भरखरै भेडा वर्ष  सन् २०१५ बिदा भएकाे छ । अव अर्काे भेडा वर्ष सन् २०२७ अर्थात १२ बर्ष पछि पुन दाेहाेरिएर घुमिरहन्छ ।  चीनमा पनि त्यस्तै परम्परा रहेछ । चीन र नेपालमा मनाइने वर्षहरुमा चीनमा ड्रागन वर्षको रुपमा मनाइन्छ भने नेपालमा कसैले ड्रागनवर्षको सटृा गरुड बर्ष  खरायाेकाे सट्टा बिरालाे सु‌गुरकाे सट्टा ब‌देल मानेर मनाइने चलन छ । १२ वटा जनावरका नामबाट रहेका वर्षहरु यस्ता छन्  मुसा , गाई, बाघ, खरायो, गरुड, सर्प,घोडा, भेडा, बांदर, कुखुरा, कुकुर र सुंगुर बर्ष का रुपमा मनाइन्छ । नेपालका गुरुड०, शेर्पा, थकाली र तामाड० आदिले यस वर्षलाई बांदर वर्षका रुपमा ल्होसार पर्वदेखि नयां वर्ष सुरु भएको मानेकाछन् । अाफ्नाे उमेर गणना गर्न ल्हाेछारबाटै शुरु हुन्छ । याे पर्व चीन नेपालमा मात्र हैन तिब्बत, म‌गाेलिया, भियतनाम, सिक्किम  थाइल्यान्ड,  ताइवान, हड०कड०,  जापान, काेरिया, लाअाेस, भुटान र उततरी भारतमा समेत मनाइन्छ ।

चीनमा पनि  भेडा वर्षलाई विदा गरेर फेब्रुअरी ९ तारिख देखि बांदर वर्षका रुपमा मनाउंदैछन् । नयां वर्षलाई चीनमा बसन्त चाड भनिन्छ । चिनिंया भाषामा भने छुन्चु भनिन्छ । याे परम्परागत चिनिया वर्ष ४७१४ औ्रं नयां वर्ष हो । नयां पुस्ताका चिनियाहरु भने यो नयां वर्षलाई बांदर वर्ष २०१६ भनेर बुझ्दछन् । परम्परागत चिनिया वर्षको गणना व्यवहारमा नभएकोले यसो भएको हुनु पर्छ । चिनियाहरु पनि गणनालाई इस्वि संवतलाइनै प्रयोग गर्दछन् ।
नेपालमा मनाइने हिन्दुहरुको ठुलो चाड दशैंमा विदेश गएकाहरु पनि स्वदेस आउने र चाड मनाउने गर्दछन् भने चिनिया वर्ष मनाउने चिनियाहरुचांहि यस वेलामा धेरै जसो घुम्न अरु देस देसावर जान रुचाउंदा रहेछन् । आर्थिक समृद्धिका कारण हुन सक्छ अघिल्ला वर्ष भन्दा हरेक वर्ष वसन्त चाडका विदामा यसरी घुम्न रुचाउने वा चीन भित्रकै पनि विििभन्न ठार्उंमा घुम्न चाहनेको संख्या ह्वातै वढेको कुरा पढ्न पाइन्छ । रेल, हवाइ जहाज, समुन्द्री जाहजका माध्यमबाट करोडौं मानिसले नयां ठाउंको यात्रा गर्दछन् । नया वर्ष अथवा वसन्त चाडमा चिनियाहरुले खाने, घुम्ने र भोजभतेर गर्ने कुरामा धेरै रकम खर्चन्छन् । भ्रमण गर्न रुचाउने, महंगा महंगा कुराहरु किनमेल गर्ने । पटका पड्काउने, उपहार बांड्ने गरेर ठूलो रकम खर्च हुन्छ । नयां वर्षमा धेरै चिनियाहरुले भ्रमणमै आफनो धेरै रकम खर्च गर्ने गर्दछन् । चीनमा नया‌ वर्ष दश पन्द् दिनसम्म धुमधामका साथ मनाइदाे रहेछ । यस चाडमा बिदा पनि लामै समय हुने कुरा  नेपाल र चीनकाे सीमानामा रहेकाे केरुड० नाकानै २ हप्ताका लागि पुरै बन्द हुने कुराले याे चाडकाे महत्व कति रहेछ हामी अाफै थाहा पाउ‌छाै ।
चिनिया अन्तराष्टिय रेडियोको बेइजिड०स्थित नेपाली सेवामा काम गर्ने चेतनाथ आचार्यज्यूले चिनिया वर्षका ’boutमा त्यहां बस्दा भोगेका कुरा लेख्नु भएको छ । जुन हाम्रा लागि रोचक लाग्छन् । चीनमा पनि त्यस्तो अन्धविश्वासी कामहरु अझै पनि हुंदा रहेछन् । वसन्त चाडमा पानी कमलका बियां खायो भने छोरा जन्मिन्छ भन्ने बिश्वास पनि छ । त्यस्तै चिनियां अन्धविश्वासअनुसार सबैभन्दा भाग्यशाली वर्षहरुमा ड्रागन, बाघ, घोडा, सर्प ,बांदर , कुकुर वर्ष पर्दछन् । यो बर्षमा चीनमा जन्मदर उच्च हुने गर्छ तर भेडा, सुंगुर र मुसा वर्षलाई अत्यन्त नराम्रो वर्ष मानिन्छ । यी वर्षमा दम्पतीले सकेसम्म बच्चा जन्माउने योजना बनाउंदैनन् । यस अवधिमा चीनको कुनै कुनै भागमा ताजा र सेतो तोफु खाइदैन यस्तो तोफुलाई त्यतिवेला दुर्भाग्य र मुत्युको प्रतीक मानिंदो रहेछ ।

यस वर्ष वांदर वर्ष परेकोले रातो रड०को सजावट देखि लगाउने कुरामा पनि रातै रड० सबैभन्दा वढी प्रयोग हुन्छ । वसन्त चाडअगाडि चीनमा रातो रड०का महिलाका भित्री वस्त्र ( व्रा , पेन्टी ) तथा पुरुषले पनि अन्डरवेयर रातै रड०का वढी किन्ने लगाउने गर्दछन् । बांदर वर्षमा जन्मिएका सबै चिनियाले यो चाडमा भित्री पोसाक रातो रड०को लगाउने चलन छ ।
हामी नेपालीले जस्तै चिनियाहरुले पनि नयां वर्षलाई ठूलो चाडका रुपमा लिएका हुन्छन् । त्यसैले यस बेलामा आफनो घर सफा राख्ने, सडक गल्ली , बजार , कार्यालय, बिद्यालय , कलकारखाना सबैतिर सफा राख्ने र जताततै राता बत्ती लालटेनले सजाउने गर्दछन् । यस समयमा पुरै चीन रातो बस्तुले सजिएको हुन्छ ।

नेपालमा चाडवाड सुरु हुनु पूर्व सर सफाइमा ध्यान दिएजस्तै  चीनमा पनि चिनियाहरुले नयां वर्ष सुरु हुने अघिल्लो दिन सरसफा गर्ने र त्यसरी सफा गर्दा आएको फोहर भने वाहिर फाल्ने गर्दा रहेनछन् । त्यसमा नयां वर्षका लागि जोह गरिएका धन सम्पत्ति पनि फ्याकिन्छ भन्ने विस्वासले त्यसलाई एकातिर राखिन्छ । ल्हाेछार एक परिचय भन्न् पुस्तकमा वताइए अनुसार नेपालकाे हिमाली भेगमा याे नया वर्ष मनाउने क्ंममा नया वर्षकाे १५ दिन अघिबाटै गहु‌ जाै मकैकाे समर्द्दिकाे रुपमा लाेफुइ अर्थात जमरा राख्ने चलन छ । चिनियाहरुले जस्तै बाहैां महिनाकाे २९ अाै दिनका दिन बिहान सवेरै नुहाउने सबैतिर सरसफाइ गर्ने कार्यबाट याे पर्ब शुरु हुन्छ । त्यस दिन बेलुका ९ भन्दा बढी अन्नकाे परिकार बनाएर खाने पनि गरिन्छ ।  हामी नेपाली पनि महिनाको पहिलो दिन एक गते प्राय पैसा दिन, वा अरु नराम्रा काम गर्न रुचाउंदैनौ । त्यसदिन मिठो खाए संधै मिठो खान पाइने ठान्दछौं र दुख पाए संधै दुख पर्छ भन्ने विस्वास भए जस्तै चिनियाहरु पनि नयां वर्षको पहिलो दिन घर सार्दैनन् । विरामी भए पनि हतपत्त डाक्टरकोमा जांदैनन् । लुगा धनुे, सिरकका खोल तथा तन्नाहरु धुंदैनन् । कपाल काट्दैनन् । नयां वर्षका दिन मृत्युका कुरा, रोगका कुरा प्रकोप आदिका कुरा प्रसंगवस पनि उठाउंदैनन् । यस दिन राम्रा र शुभ कुराहरु मात्र हेर्ने, सुन्ने ,गर्ने गर्न रुचाउंछन् । बिहे गरेर घर गएकी छोरी नयां वर्षका दिन माइत आउंन हुंदैन भन्ने चलन छ ।
अझ गजव त चिनियाहरु वसन्त चाडको एक हप्ताभरिु धारिलो हतियार चलाउदैनन् । मारकाट् गर्दैनन् । नयां वर्षका लागि चाहिने मासु पनि एक हप्ता अघिनै किनेर फ्रिजमा राख्ने गर्दछन् । हतियार निकालेर केही काट्ने काम सम्म गर्नु हुंदैन , गर्दैनन् । भएका सबै हात हतियार लुकाएर राख्ने चलन छ । कपाल काट्ने कैंचीदेखि नड० काट्ने नेलकट पनि चलाउनु हुन्न भन्ने बिश्वास चिनियाहरुमा छ ।
हाम्रो चाड वाडको लोकप्रिय बस्तु मासु भने झै चिनियाहरुको यस चाडमा परिवार भेला भएर खाइने लोकप्रिय खाना भने चिआवो च हो । यो एक प्रकारको मम हो । यसलाई पानीमा डुवाएर पकाउने गरिन्छ ।

याे नया वर्ष मनाउने चलन चीनवाटै शुरु भएकाे बिस्वास गरिन्छ । इतिहासकार एब‌ स‌स्कर्तिविद्हरुकाे भनाइ अनुसार पात्राेकाे चलन चीनवाटै शुरु भएकाे ठानिन्छ । पाचिन कालदेखि चीनमा पचलित याे परमपरा पछि तिब्बत र तिब्बतमा पचलित बुद्धधर्म मान्ने नेपाली जनजाति शेर्पा तामाड० अादिमा पनि मान्ने चलन अाएकाे हुनु पर्छ । तिब्बतस‌ग हाम्राे सम्वन्ध अाजकाे हैन धेरै पुरानाे हाे । ७ अाै‌ शताब्दीतिर नेपाली राजकुमारी भृकुटी र चिनिया राजकुमार सङचङ  गम्पाेसंग बिबाह नै भै सकेकाे थियाे ।

जय ब्लग ।
gpkarki@gmail.com

नाकावन्दीबाट के पाठ सिक्ने

नेपालमा, नेपालका लागि नेपालीले बनाएको संबिधान चित्त नबुझेको बखेडा निकालेर छिमेकि भारतले नाकावन्दी गरेको पनि महिनौ भैसक्यो । भारत हाम्रो युगौ देखिको मित्र र छिमेकि हो नै । अहिले सबैको सहयोगमा नेपालले भूकम्पले थिलोथिलो भएको अाफ्नाे देशकाे पुर्ननिर्माण गर्ने कार्यमा जुट्नु पर्ने बेलामा, सात दसकको प्रयत्नपछि बल्ल बल्ल जनताका प्रतिनिधिले संबिधानसभाबाट बनाएको संबिधानको खुसियाली मनाउने बेलामा असल छिमेकि भनिएको भारतका शााषक वर्गले भने अघोषित रुपमा नाकावन्दी गरिदियो । भारतसंग तीनतिर सीमाना जोडिएको आवत जावत गर्न सजिलो तर उत्तरतिर कठिन भू बनोटका कारण पनि हामी परापूर्व काल देखिनै भारतसंगै बढी निर्भर बन्यौ । त्यसैले उसले नाकाबन्दी गर्ने बित्तिकै हामीले धेरै दुख कष्ट व्यहोर्नु परेको छ । भारत हाम्रो असल छिमेकि भनेर हामीले ब्यवहार गरे पनि नेपालप्रति भने उसले हैकमबादी नीतिनै लाद्न खोजिरहेको पाइन्छ । तर नाकावन्दी यो नै पहिलाे भने होइन । यसभन्दा अघिका भारतीय शाषकबर्गले २०१९,२०२७, र २०४५ सालमा पनि नाकावन्दी नगरेको होइन । आफनो अधिनमा राख्न र आफनो स्वार्थ पुरागर्न हामीलाई झुकाउन नखोजेको भने होइन । तर यहांका कुनै पनि शाषक उसको नाकावन्दीबाट झुकेनन् । बरु त्यसका लागि जनताले दुख कष्ट सहेर पनि साथ दिरहे, सरकारलाई खवरदारी गरी रहे । हामी मर्न तयार छौं भारतीय सरकारसामु कुनै हालतमा घुंटा टेकर झुक्न हुन्न भन्ने खवरदारी गरीरहे । बरु नेपाल सरकारले छिमेकिले दिएको दुःख पिडालाई लोग्ने स्वास्नीको झगडा परालको आगो संझेर बसी रह्यो । यसबाट छिमेकि झन् पटक पटक हामी माथि नाकावन्दी लगाएर हाम्रो दुःखमा रमाउन थाल्यो । हामीले तत्कालको दुख टरेपछि छिमेकिले फेरी दुःख देलान् भनेर त्यसको बिकिल्प खोज्ने तिर पटक्कै लागेनौ झन् उ प्रतिको हाम्रो परनिर्भरता झन् बढ्दै गयो । अहिले फेरी २०७२ साल असोज ३ गते नयां संबिधान जारी भएपछि त्यस्तै हरकत उसले देखायो । नाकावन्दीको हल्लालेनै थरथरी कांपी सकेका हाम्रालागि नाकाबन्दी ७.८ रिक्टर स्केलको भूकम्पभन्दा ठूलो कम्पनले हाम्रो समाज हल्लन पुगि सकेको छ । भूकम्पले पारेको क्षतिभन्दा कम क्षति यसले पारेको छैन । स साना नानीहरुले पढ्न पाएनन्, अस्पताल औषधालय नपाएर बन्द हुने अवस्थामा पुगे, कलकारखाना बन्द भै दिंदा दैनिक गुल्जार चलाउन धेरैलाई हाहाकार भै सक्यो । जे गरे पनि पहिलो असर त तिनै निमुखा गरिब बिपन्न वर्गलाईनै पर्ने हो । सबै कुरा पठाए पनि हामीलाइ चाहिने तेल नपठाउदा आवत जावत गर्नै कठिन भै सक्यो । छिमेकि भारतका शाषक भने हाम्रा दुःखदेखेर मानबियता देखाउने सुरमा छैन। अझै हामीलाई तड्पाएर उसले के लिन खोजिरहेको हो त्यो गर्भमै छ । हाम्रा ठुला नदी गन्डकी  काेशी र कर्णालीमा उसकाे अा‌खा गडेकै छ । त्यसैले भारत हाम्रो असल छिमेकि हुन सकेन । उ ठूलोे भएकोले आफनो दादागिरी देखाउंदै हामी निर्धन अबिकसित देसलाई तर्साइ रहेको छ । घुंडाटेकाएर भूटान वा सके सिक्किमै बनाउने प्रयत्नमा लागि रहेको देखिन्छ । आफुलाई नेपालको राजनीतिक पार्टी भन्ने, मधेसका जनताका नेता बन्नेहरु पनि यतिबेला भारतको नाकावन्दीको बिरोध नगरि उल्टै भारतलाई उक्साइ रहेका छन् । अझ उनीहरु आफै लामो समयसम्म नाकाबन्दी गरेर नेपाली जनतालाई दुख दिन हौसिरहेका देखिन्छन् । भारतीय मन भएका र मुखले नेपाली बाेल्ने केही नेताहरु हाम्रो माग पुरा नहुन्जेल नाकावन्दी गरेर तिम्रा मागहरु पुरा गराउ भनेझैं गरी छिमेकिलाई उक्साइ रहेका छन् ।
पटक पटक नाकाबन्दी गर्ने भारतले भोलीका दिनमा फेरी यस्तै अमानबिय कार्य नगर्ला भन्न सकिन्न, त्यसैले उ प्रतिको परनिर्भरता घटाउंदै जानु पर्छ । त्यसका लागि भारत मात्र हैन उत्तरको छिमेकि देखि अरु देशहरुसंग हातेमालो बढाउनतिर लाग्नु पर्छ । हामी आत्मनिर्भर नहुने हो भने संयुक्त राष्ट्र्संघ वा अन्तराष्ट्रिय कानूनको सहारा लिएर लडौला अधिकार लिएर छाडौंला भन्ने भनाइमा केही दम छैन । आत्मनिर्भर हुन के के गर्नु पर्छ आजैबाट निरन्तर त्यतातर्फ तनमन धन दिएर राज्य लाग्नु पर्छ । आत्मनिर्भर नभैकन ,बिकल्पका बाटाहरु धेरै नभैकन उसले हामीसंग समानदूरीको सौहार्दता कायम राख्न खोज्दैन । त्यसैले उत्तर तिर रहेको असल छिमेकी चीनसंग पनि हामीले द्रुतगतिमा बिभिन्न स्थानमा नाकाहरु खोलेर तेल ग्यास लगायत अरु अत्यावस्यकिय कुरा उ बाटै वा उसको बाटो भएर ल्याउन ढिला गर्नु हुन्न । यो बिकल्प खोेज्ने बाध्यता हामीलाई स्वयं भारतलेनै सृजना गरेको हो । पैसातिरेर किनेर ल्याउन पनि छिमेकि रिसाउला भनेर संधै उ सामु लत्रने झुक्ने गर्नु हाम्रो जस्तो स्वतन्त्र र सार्वभौम देशलाइ कदापी सुहाउंदैन । अहिले चीनसंग आवतजावत गर्ने दुईवटा नाका तातोपानी र केरुड० हुन् । भनिन्छ चीनसंग १५ ठाउंबाट सम्पर्क गर्न सकिन्छ, सरकारी तबरबाट तत्काल तुरुन्त यसतर्फ ध्यान दिनुपर्छ । त्यसो भए मात्र भारतीय शाषकवर्गको हेपाहा प्रबृतिलाई उचित जवाफ हुन सक्छ । तत्पश्चात उ संग आगामी दिनमा कुटनैतिक तवरबाट सौहार्दता कायम गर्न प्रयत्न गर्दै जानु पर्दछ ।
हामी आफै र हाम्रा नेताहरुको बानी बिग्रिसक्यो । समस्या पर्दामात्र परनिर्भरता देख्ने, आत्मनिर्भर बन्ने बहस गर्ने गछौं । अहिलेको अवस्था सामान्य अवस्थामा फर्कनासाथ वा सहजता आउनासाथ भोलीका लागि जोहो गर्ने कुरा बिर्सन्छौं । सांच्चै भन्ने हो भने धेरै कुरामा छेपाराको उखान जस्तौ भएको छ । रातभरी जाडोले कठ्याड०ग्रीएको छेपाराले भोली त घर बनाउंछु बनाउंछु भन्छ , जव बिहानको पारिलो घाममा बसेपछि दिन बितेको पत्तै पाउंदैन अनि रात परेपछि फेरी उही कुरा भने जस्तै हुने हो भने भोली यो भन्दा बिकराल अवस्था सृजना नहोला भन्न सकिन्न ।
अब बिकल्पका कुरा
चीनले ल्हासा सिगात्से हुंदै पांच वर्ष भित्र नेपालको सांध केरुड० नाका सम्म अत्याधुनिक रेल ल्याउन लागेको रेलमार्गलाई काठमाडौंसंग जोड्ने योजना साकार पार्न सके हाम्रो देशको भू आर्थिक भू राजनीतिक मानचित्रनै फेरिने कुरा पक्का छ । अब आजैबाट पांच बर्षपछिकोे त्यो सपना राजनीतिज्ञ र नीतिकारहरुले भारतकै राष्ट्र्पति अब्दुल कलामले भने झै निदाएर हैन ननिदाउंदै सपना देखेर योजना बनाउन थाल्नु पर्यो । त्यो रेलमार्ग नेपालसम्म आइपुग्यो भने ठूलो चिनंीया बजार र बिश्वका अरु देशसंगको सम्पर्क गर्न हाम्रा लागि सहज हुन्छ ,इन्धनमात्र हैन सबै कुराको लागि बाटो खुल्ने कुरा घामजत्तिकै छर्लड०ग छ ।
दोस्रो हामीले पहिलो ध्यान आफुसंग जे छ त्यसैमा दिनुपर्छ । प्रकृतिले हामीलाई पानीको भण्डार दिएकि छन् । नेपालको सबैभन्दा खेर गै रहेको श्रोत पनि पानीनै हो । त्यसैले हामीले बिद्युत निकाल्ने तर्फनै नेपाली जनतालाइ सहभागी गराई यसैलाई पहिलो प्राथमिकता दिनुपर्छ । बिद्युत भए उद्योग कलकारखा चल्ने भए । घर घरमा ग्यासको सट्टा बिजुली हिटर चुल्हाबाट खाना पकाउन सकिने भयो । बिद्युत भए बिद्युतबाट चल्ने गाडी ,मोटरसाइल, रोपवे,केवलकार चलाएर इन्धनमाथिको परनिर्भरता हटाउन सकिन्थ्यो । शुरुमा सार्वजनिक यातायातहरु मात्र बिद्युतबाट संचालन गर्न सके तेल खपत हुन्थ्यो । तेल खपत हुनु भनेको नेपालको पैसा बिदेशजानबाट वचाउनु हो । हिमालका चिसो पानीलाई सुद्ध पारेर पानीका अभाव भएका भारत लगायत अन्यदेशमा बेच्न सके तेल किन्ने पैसा प्राप्त हुन्थ्यो । अहिले प्रशस्तै बिद्युत निकाल्न सकेर भारतलाई बेच्न सकेकोको भए उ हामी प्रति पनि आश्रित हुनु पथ्र्यो र यस खालको हदैसम्मको दुख हामीलाई दिने उसको आंट हुने थिएन ।
तेस्रो इन्धन भण्डारणको क्षमतामा बृद्धि गर्ने कुरा पटक पटक हुनेमात्र गर्छ । बिदेशसंग परनिर्भर हुने तेल ग्यासमा कम्तिमा चार पांच महिनाको लागि पुग्नेगरी भण्डारण गर्न सकेको भए नेपाली जनताले यसरी दुख पाउने थिएनन् । अब देश हांक्ने नेतृत्वको बुद्धिमा चांडो घाम लाग्नु पर्छ ।
चौथो नेपालमा पर्याप्त घाम लाग्छ । हावापनि त्यतिकै लाग्छ । खेर गै रहेको सौर्य उर्जाबाट बत्ति बाल्ने , खाना पकाउने । गाडीहरु चलाउन पनि सकिन्छ । हावामिलबाट उर्जा निकाली प्रयोग गर्न सकिन्छ । बायोग्यास , मिथेन ग्यास र घरघरमा थुप्रने फोहरबाट पनि ग्यास निकाल्ने सकिने कुरा आइरहेको छ । सजिवनका तेल, खोटाका तेलबाट गाडी चलाउनसक्ने कुरा आइरहेको छ । यस्ता स साना कार्यबाट केही प्रतिशत भए पनि किन्न पर्ने तेल ग्यास को मात्रा कम गर्न सकिन्छ । अहिले नाकावन्दीले पिडित भै रहेको बेलामा यस्ता कुरातर्फ राज्यले आजैदेखि काम थाल्नु पर्छ । खनिज तथा भूगर्भ बिभागले जनाए अनुसार काठमाडौं उपत्यकामा ३ करोड १६ लाख घनमिटर प्राकृतिक ग्यास रहेको अनुमान गरिएको छ । यसलाई निकालेर बिकल्पको रुपमा खाना पकाउने, गाडी चलाउने कार्य पनि गर्न सकिएला । धेरै देशमा प्राकृतिक ग्यासबाट गाडी चलेका कुरा सुन्न पढ्नमा आइरहेको छ । केवल राज्यको ध्यान, चासो र लगनशिलता चाहियो बिकल्प अरु धेरै हुनसक्छन् ।
तेलमा हामीले बार्षिक खर्वौ खर्ब रुपैया खर्च गरिरहेका छौं । साना गाडीहरु पनि समस्या भएका छन् । साना गाडीभन्दा राज्यले ठूला सार्वजनिक गाडीहरु संचालनमा प्राथमिकता दिनु पर्छ । अहिले चलेका ट्याक्सी, भ्यान पिकअफ टेम्पो, माइक्रोबसकासटृा ठूला सार्बजनिक यातायातमा बढी ध्यान दिन ुपर्छ । अब सरकारी कार्यालयहरुले साना गाडी, मोटरसाइकिल किन्न पनि बन्द गर्नुपर्छ । दुई पांग्रे मोटर साइकलका बिकल्पका रुपमा सडकहरुमा साइकल लेन, साइकल पार्किड०गस्थल ठाउं ठाउृंमा बनाएर यसलाई प्रोत्साहित गर्नुपर्छ । बिदेशतिर जस्तो सार्वजनिक यातायात भरपर्दो र व्यवस्थित हुने हो भने धेरै मानिस यसतर्फ आर्कषित हुन्छन् । सार्वजनिक यातायात व्यवस्थित नभएर भेडावाख्रा सरह कोचिएर समयको कुनै ख्याल नभएरनै अहिले मानिसहरु अलिकति पैसा कमाउने वित्तिकै निजी सवारी किन्न लागिपरेका छन् । म आफै अमेरिकाको एरिजोनामा बस्दा त्यहां चल्ने सन्ट्रन बसको सुबिधा देखे । त्यसको व्यवस्थापन र समय हेर्दा अचम्म लाग्थो । त्यहां चल्ने सार्वजनिक बस व्यक्तिगत भन्दा पनि सार्वजनिक नीजी,साझेदारी मोडलबाट चलेका थिए । सन्ट्रन बसको पुरै सहरभरी त्यसको जालो फैलिएको थियो । लोभलाग्दो, भरपर्दो र मिनेट मिनेटको समयको महत्व त्यो बसले पालना गथ्र्यो । हामी कहां पनि व्यक्ति व्यक्तिले एउटा बस राखेर सिन्डिकेटगरी चलाउने भन्दा कम्पनी सहकारी वा पीपीपीका अवधारण अनुसार संचालन गर्ने हो भने केही व्यवस्थित हुन सक्छ । इन्धन खपत घटाउन र पर्यावरणीय प्रदुषण घटाउन पनि बिदेशतिर सार्वजनिक यातायातलाई बढीजोड दिएको रहेछ । अझ निजी गाडीहरुलाई हतोत्साही गर्न, जथाभाबि पार्किड०ग गर्न नदिइ निश्चित ठाउंहरु मात्र तोकि व्यवस्थित रुपमा पार्ककिंग शुल्क लगाउने गरिदो रहेछ । आफनै गाडी हुनेहरु पनि बिश्वबिद्यालयमा पढ्नजांदा महंगो पार्किड०ग शुल्क र पार्किड०ग सिमितताका कारण सार्वजनिक बसमा यात्रा गर्छन् वा साइकिल प्रयोग गर्छन ।
अन्तमा अहिलेको नाकाबन्दीबाट पाठ सिकि परनिभरर्ता हटाइ आत्मनिर्भरता तर्फ उन्मुख हुने कामको थालनीमा आजैबाट सरकार लाग्नु पर्छ । अहिलेको समस्या सुक्ष्म कुटनीतिक प्रयासबाट हल गरी जनतालाई सकसबाट मुक्ति दिलाउनु पर्छ । यो नाकाबन्दीको सकस नबिर्सि बिकल्पका बाटाहरुको खोजीगरी एउटैसंग भरनिर्भर हुने कुरा त्याग्दै हामी आफै आत्मनिर्भर हुने कार्यमा अगाडि बढ्नु पर्छ ।

दिपावली नेपालस‌बत तथा छठ पर्बकाे शुभकामना ।

जय ब्लग ।

gpkarki@gmail.com

कांग्रेसले किन सहकार्य तोड्यो

चार पार्टीबीचको १६ बुंदे सहमती त्यसपछी नेकपा एमाले र कांग्रेसबीचको ७ बुंदे सहमती पछिनैे लामो समयसम्म टुंगिन नसकेको संबिधानको काम संबिधानसभाबाट टुंगिएर यही असोज ३ गते नेपालको संबिधान घोषणा भएको थियो । यदी १६ बुंदे सहमतिलाई मियो बनाएर नहिंडेको भए यो संबिधानसभाबाट पनि संबिधान आउने थियो कि थिएन ? यसले पार्टीहरुमा अभूतपूर्व मेल गराएको थियो । भद्र सहमति थियो भन्ने कुरा जगजाहेर नै थियो । प्रमं.सुशील कोइरालाले बरोबर आफनो देब्रेहात हल्लाएर भन्नु हुन्थ्यो संबिधान आएपछि म एक सेकेन्ड पनि कुर्सीमा बस्ने छैन । तुरुन्त राजीनामा दिनेछु । संधिान बनाउने काममा शुरुमा ४ पार्टी र पछिल्ला समयमा ३ पार्टीले यताउती नहेरी, कसैको दबावमा नपरी ९० प्रतिशत भन्दावढी सभासदहरुको समर्थनमा संबिधान जारी भयोे । यो आफैमा ऐतिहासिक कार्य थियो । १० बर्षे जनयुद्धमा होमिएको पार्टीलाई नेकपा एमाले र कांग्रेसले शान्तिपूर्ण आन्दोलनमा ल्याएर, हतियार बिसाउन लगाएर उनीहरुका सेनाको थान्कोमान्को लगाउदै संबिधानसभाको निर्वाचनमा उभ्याउनु चानचुने कुरा थिएन ।
सुशिल कोइरालको कार्यकालमा संबिधान त जारी भयो तर यसलाई लागु गर्न, संबिधानसंग बाझिएका कानूनहरु परिबर्तन गर्ने कुरामा ठुलै दन्तबजान होलान् । अझ संबिधानको सिमांकनमा चित्त नबुझेर तराइ मधेसलाई दुइ टुक्रा पार्नें हाम्रो बटमलाईन भनेर आन्दोलनको रांको बालिरहेका मधेसबादी दललाई संबिधानको लिकमा ल्याएर चित्त बुझाउन बांकिनै छ । यसका लागि पनि सहकार्य अति आवश्यक थियो । यति बेला ०६२। ०६३ को आन्दोलन पछि ९ बर्ष सहकार्य गर्दै आएका सबै ठुला पार्टीहरुको बीच अझै केही समय एक भएर अगाडि बढ्नुको बिकल्पनै थिएन ।
भद्र सहमति किन तोडे जसले राष्ट्र्पति नेपाली कांग्रेस अर्थात सुशिल कोइराला, प्रधानमन्त्री केपी ओली को नेतृत्वमा संयुक्त सरकार र सभामुख एमाओबादीले लिने भन्ने सहमति भएको भन्ने कुरा खुदै ने का का नेताहरु र अरु पार्टीले समेत भनिरहेका छन् । भद्र सहमति नतोडौं राजनीतिमा इमान्दारीताको ठूलो महत्व हुन्छ भन्दा भन्दै अघिल्लो दिन अर्थात शुक्रबार बेलुकासम्म प्रधानमन्त्रीमा नउठ्ने भनेका सुशील भोलीपल्ट शनिबार मै उठ्छु भन्दै उम्मेदवारी दिए । थुप्रै नेताले संझाउंदा समेत नमानेको कुरा खवरमा अायो । का‌गेंसकाे केन्दीय समितिकाे वैठकमा समेत अाफु उम्मेदबार हुने कुनै कुरा राखेका थिएननं । काग्रेसको पूर्ण वहादुर खड्काले बिरोध गर्दै सह महामन्त्रीबाटै राजीनामा दिए । सुशिल कोइरालालाई फसाए । सत्ता लिप्साले सहमतिको कुरा बिर्से । भारतीयका एजेन्टहरुले फसाए आदि आदि । उनकाे भनाइमा यो निर्णयले सुशिल कोइराला मात्र हैन पार्टी समेतलाई दुरगामी ठूलो धक्का पुग्ने छ । प्रधानमन्त्री लिन खोज्दा राष्ट्र्पति पद समेत गुमाउनु पर्ने कुरा का‌गेंसबाटै आयो । केपी ओली लगायत अन्य पार्टीहरुले लिखित रुपमै भद्र सहमति अनुसार सहयोग गर्न प्रधानमन्त्रीलाई भेटेरै र पार्टीलाई लिखित पत्र समेत पठाए । तथापी उनले सहमति भएको भए पनि प्रजातान्त्रिक अभ्यासका लागि अाफुनै उठ्ने दाबि गरे । सांझसम्म पनि सहमतिमै अघि वढ्ने कुरा गरि रहेका सुशीललाई राति ११ बजे पछि र का पूर्ब प्रमुख माथुर र राजदूत रायले देउवालाई राखेर दवाव दिए पछि उनी उठ्न सहमतिमा पुगेको भन्ने सबै पत्र पत्रिकामा खवर आयो । स्वंय नेकाका नेताहरुले समे यसै भने । राती ९ बजे सम्मपनि कृष्ण प्रसा सिटौलाले अझै तपाइको प्रधानमन्त्री बन्ने चाहना हो भनेर २ पटक सम्म सोध्दा जवाफ नआएपछि , तपाइ त सर्बसम्मतिबाट राष्ट्र्पति बन्ने हो भन्दा पछि सुशीलले तपाइहरु जानुस् म राष्ट्र्पति पनि बन्दीन प्रधानमन्त्री पनि बन्दीन भनेर भनेका थिए भन्ने कुरा सिटौलाले नै छापाहरुमा भने । तर भोलिपल्ट बिहान भेट्दा कुरा अर्कै भै सकेको बुझियो । यसैले उहांलाई उठाउने को को हुन् उनै जानुन् सिटौलाले कान्तिपुरको आफनो अन्तरबार्तामा भने । शेर बहादुर भने वहां उठ्छु भन्नु भयो त्यसैले मैले प्रस्तावक बसिदिएको हुं । रामचन्द्रले भने संधै मिलेर भागबण्डा गर्नेकुरा चित्त बुझेन अनि समर्थक वसिदिए । यत्रो बिषयलाई यसरी हलुका दृष्टिले हेरियो । कांग्रेसको बैठकबाट प्रधानमन्त्रीमा को उठ्ने वा सुशील कोइरालाई उठाउने निर्णय पनि भएन ।
नेपाली कांग्रेसका धेरै नेता कार्यकर्ताहरुको मधेसबादीहरुले गरेको आन्दोलन र भारतीय शाषक वर्गहरुले लगाएको अघोषित नाकावन्दीका बिरुद्ध जुध्न पनि भद्रसहमति कार्यान्वयन गर्नु पर्ने थियो । त्यसैले यस्तो बेलामा प्रधामन्त्रीको उम्मेदवारी भद्र सहमति अनुसार एक जना मात्र हुनु पर्ने थियो । एउटा उचाइमा पुगिसकेका , भद्रसहमति गर्ने सुशील कोइराला नउठी उनको पार्टीबाट अरुको उम्मेदवारी हुनु त्यति आश्चर्यको कुरा हुने थिएन । सुशील स्वयंमको उम्मेदवारीले के देखायो भने उनि के लोभमा फसे उनै जानुन । एउटा कालखण्डमा धरहराको टुप्पोमा चढी सकेका, इतिहास पुरुष बनिसकेका मानिस फेरी किन ओर्लेर धरहरा चढ्न खाजेका हुन् । यसले ठूलो हन्डर दुख र जनताको पसिना खर्च गरेर झन्डै ९ बर्ष लगाएर बनाएको संबिधानको पालनामा उ बाधक वन्न खोजेको त हैन । यसपटक प्रजातन्त्रबादी, बुद्धिजिवी सबै छक्क परे कि सुशील कोइरालाले किन यसो गरे । उनमा लोभ किन पलायो । संबिधान जारी भएपछि एक मिनेट नवस्ने भनेर फलाक्दै हिंडेका उनी संबिधान जारी भएपछि राजीनामा पनि नदिइ बाटो फुकाउने काममात्र गरे । अन्तिम समयसम्म पनि सुशील कोइरालाले केपीलाइ समर्थन गर्छन कि भनेर मानिसहरु आसावादी भएका भएका थिए । भन्न त सुशील कोइराला प्रधानमन्त्री उठेरनै आन्दोलनको रांको बाल्नेहरु, संबिधान मान्दिन भन्ने र जलाउनेहरु जारी संबिधान अनुसार भएको प्रधानमन्त्रीको निर्वाचनमा भाग लिएर पक्ष र बिपक्षमा लागेर संबिधान स्वीकार गरे । यो राम्रो काम पनि भयो । उनी नउठेका भए सायद यस्तो हुने कम संभावना थियो । तर संसदमा भएका साना धेरै पार्टी र ठुला पार्टीहरुले समेत समर्थन जनाइ सक्दा पनि हार्नैका लागि किन उठे प्रश्न तेर्सिएको छ । यसको पर्दाफास कुनै दिन हुनेछ भन्नेमा सबै आशावादी छन् । कांग्रेसले भद्रसहमति तोडेकै कारण अहिले सरकार बनाउंदा राजतन्त्र चाहने, धर्मनिरपेक्षता नचाहने शक्ति राप्रपा समेतलाई लिएर सरकार बनाउन बाध्य पारिएको छ । यदि कांग्रेससंगको सहकार्य जारी भएकै भए यो स्थिति पक्कै पनि आउने थिएन ।
१० बर्षे जनयुद्धमा लागेका माओबादीलाई शान्तिबार्तामा ल्याउनु, राजाले खोसेको संसद पुर्नस्थापना गराउनु , संबिधानसभाको दोस्रो पटक पनि चुनाव गराएर संबिधान जारी गराउने कुरा बिश्वकै लागि उदाहरणीय कुरा हो । यस्तो बेलामा सुशील कोइराला प्रधानमन्त्रीको उम्मेदबार हुंदा केपी आफैले प्रस्तावक बसेर प्रधानमन्त्री बनाएका थिए । अहिले नेकाले पनि त्यस्तै गर्न सकेको भए, समझदारी र सहकार्यको बाटो पनि बिश्वका लागि उदाहरणीय हुने थियो । ठुला पार्टीका बीच सर्बसम्मतीको एउटै मात्र उम्मेदवार खडा गरेर सहमतीको सरकार बन्न सकेको भए नेपाली राजनीतिले बिश्वमा एउटा छुटृै म्यासेज दिन सक्थ्यो । लोभ लालच बाट माथि उठेर यो काम हुन सकेको भए नेताहरु शिर्ष पुरुष बन्ने थिए , राजनेता बन्ने थिए । राजनीतिमा नैतिकता, इमान्दारीता र बिश्वासको पनि ठूलो महत्व हुन्छ भन्ने सकारात्मक सन्देस जाने थियो ।
बिजय दशमी २०७२ को हार्दिक मंगलमय शुभकामना सहित, जयब्लग ।

फेरी भूकम्पकै कुरा (४ )

आज श्रावण १३ गते भुइंचालो गएको पनि ३ महिना पुरा भएको छ । ठुला भुकम्प पछि परकम्पन लामै समय जांदो रहेछ भन्ने कुरा व्यवहारले प्रमाणित गरिसकेको छ । बिज्ञानले सही कुरा देखाउंछ ,अन्धबिश्वास र अज्ञानताले गलत । भुइंचालो किन र कसरी आउंछ भन्ने कुरा अब यो पुस्ताले राम्ररी शिक्षा पाएको जस्तो लाग्छ ।
भुइंचालो आफैले मानिस मार्ने हाेइन रहेछ, मानब निर्मित संरचनाले  मार्ने र नोक्सान गर्ने रहेछ । त्यसैले त्यसबाट हुने अपार क्षतिबाट बच्न हामीले घर लगायत सबै संरचनाहरु बलियो अथवा भूकम्प प्रतिरोधात्मक बनाउनु बाहेक अर्को दोस्रो उपाय केही रहेनछ । भूकम्प सम्वन्धी यी सबै कुराहरु मैले ४ अंक सम्म किन लेखिरहेको छु भने सबैले भूकम्पका ’boutमा धेर थोर कुरा थाहा पाउन् भन्ने नै हाे । हिजो अहिलेको जस्तो स्रोत साधन नभएका कारण ९० सालको भूकम्प’bout हामीलाई धेरै जानकारी छैन । ९१ सालमा निस्किएको व्रम्ह शम्शेरको भूकम्प’boutको किताब’bout पनि अहिलेनै आएर थाहा लाग्यो । हिमालमा भूकम्प त हजारौ हजार बर्षदेखि गइरहेको कुरा प्राचिन ग्रन्थहरुबाट थाहा पाइन्छ । तर कहां कत्रो कसरी गयो, त्यसबाट परेको प्रभाव आदि ’bout जान्न सक्दैनौ । भूकम्प प्रकृतिको एउटा नियमित कार्यनै हो । भूकम्प आउन सक्छ तर कहिले कसरी कत्रो आउंछ भन्ने कुरा अहिलेसम्म बिज्ञानले ठयाक्कै भन्न सकेको छैन । त्यसैले पूर्व घटेका घटनाहरुको अध्ययनबाटनै पूर्वानुमान लगाउन सकिने देखिएकोले भूकम्प सम्वन्धी चर्चा परिचर्चा चलिरहेकै बेलामा मैले यी आलेखहरु तैयार पारेको हुं । यी टिपन टापन र आफुले भोगेका र सिकाइका थोरै भए पनि जानकारी दिने उद्धेश्यलेनै पोस्ट गरेको हुं ।
किन हो कुन्नि ? यस पटकको भूकम्पले हामीलाई धेरै दया गरेकै होे । शनिबारपर्नु ,दिउंसो पहिलो प्रहरमै भूकम्प आएकोले अझ ठूलो जनको क्षति हुनबाट बचायो । यदि रातको समयमा वा बिद्यालय, कारखाना, अफिस खुलेको दिन आएको भए अहिलेको भन्दा अकल्पनिय क्षति हुने निश्चित थियो । त्यसमा पनि यस पटकको भुइंचालोले सडक भत्काएन, पुल पुलेसा भत्काएन र नेपालमा रहेकोे एउटैमात्र अन्तराष्टियस्तरकाे बिमानस्थलमा क्षति पुगेन । यदी भूकम्पले बिमानस्थलमात्र संचालनमा आउन नसकेको भए नेपाल राजधानी काठमाडौं यो बिपद्को बेलामा बिश्वबाटै अलगिन्थ्यो । यत्रा दातृराष्ट्रले तत्काल सहयोग गर्ने कुरा कल्पनासम्म गर्न सकिने थिएन ।
भूकम्पले भूकम्प सम्वन्धि धेरै कखरा हामीलाई पढाएर गएको छ । अब हामिले गर्नै पर्ने होमवर्कमा नेपालको अर्को अन्तराष्ट्र्यिस्तरको बैकल्पिक विमानस्थल हुनु नितान्त आवश्यक देखियो । जहां पायो त्यही बस्ती बस्न दिनु हुंदैन, सुरक्षित स्थानमा मात्र बस्ती बसाउनु पर्छ, बस्ती भएका ठाउंमा चौडा फराकिला बाटाबन्नु पर्छ भन्ने कुरा पनि सिकाएर गएको छ । संगै आपद बिपत पर्दा जम्मा हुनका लागि हरेक बस्तीसंगै खुल्लास्थानको पनि जोहो गर्नु भन्दै उसले आफनो महाभूकम्पको पुस्तक हामी सबैलाई पढाएर गएको छ । छिमेकी जे जस्तो भएपनि आपत् बिपत् पर्दा पहिलो घरसंगैको छिमेकिनै चांहिदो रहेछ । टाढाका आफन्त आउलान् र उद्दार सहयोग गर्लान भनेर बस्न नसकिने रहेछ । घर भत्केर मानिस पुरिदा झिक्न पहिलो छिमेकिनै चाहिने रहेछ । नसक्दामात्र परका छिमेकि आएर पनि १६ जनाको जिबितै उद्धार गरे । त्यसैले बस्ती बस्तीमा आपत बिपतमा कसरी उद्धार गर्ने जस्ता सिकाइ पनि स्थानीयस्तरमै समुदाय समुदायमा हुनु पर्नेरहेछ । किनकि हामी कुनै पनि बेला जे पनि हुन सक्ने जोखिम ठाउंमै बसेका रहेछौं । जहां कुनैपनि बेला जेपनि हुन सक्छ । यो सिक्नै पर्ने पाठ रहेछ । परका छिमेकि आउलान् र उद्दार गर्लान भनेर बस्न नहुने रहेछ । समयमै उद्धार गर्न सक्ने कला औजार हामीमा भएमा बचाउन सकिने रहेछ ।
भूकम्प मापन गर्ने बिधि पहिलो पटक अमेरिकी भूकम्पबिद रिक्टरले सन् १९३० मा आविष्कार गरेका हुनाले उनकै नामबाट मापन स्केललाई रिक्टर स्केल वा लोकल म्याग्नेच्यूड भनियो । यी मध्ये रिक्टर स्केल र मोमेन्ट म्याग्नेच्यूड भूकम्प मापन गर्ने सबैभन्दा प्रचलित बिधि हुन् । रिक्टर स्केल सबैभन्दा पुरानो बिधि हो र यसले जमिनको हल्लाइका आधारमा आकार नाप्छ । नेपालको खानी तथा भूगर्भ बिभागले यही विधि प्रयोग गरिरहेको छ । मोमेन्ट म्याग्नेच्यूड नयां बिधि हो र यसले भूकम्प जांदा कति शक्ति स्खलन भयो यसका आधारमा आकार नाप्छ । अमेरिकी भौगर्भिक सर्वेक्षणले मोमेन्ट म्याग्नेच्यूड विधि अपनाउंदछ । ठूला भूकम्पलाई प्राय मोमेन्ट म्याग्नेच्यूड विधिबाट मापन गरिन्छ । बैशाख १२ गतेको मापनमा दोहोरो कुरा ( ७.६ रिक्टर, ७. ८ मोमेन्ट म्याग्नेच्यूड )आउनु यसकै कारण हो ।
भूकम्प सम्वन्धी केही बिज्ञहरुको कुरा त मैले अघिल्ला अंकहरुमा पनि राखेको थिए । अहिले फेरी प्रा.डा लालु पौडेलका भूकम्प जाने प्रकिया ’bout आजको दिशाबोधमा छापिएका केही कुरा सान्दर्भिक लागेर राख्दैछु ः पानीको पोखरीमा ढुगां फाल्दा जसरी तरंगहरु उत्पन्न भई चारैतिर फैलन्छन् त्यसरीनै पृथ्बीको सतहभित्र रहेका चटृानहरु आकस्मिक रुपमा खल्बलिंदा त्यस्तै किसिमका तरंगहरु उत्पन्न हुन्छन् र ती तरंगहरु चटृानको माध्यमबाट चारैतिर फैलिन्छन् । तरंगहरु फैलिंदा जमिनमा हुने हलचललाई नै भूकम्प भनिन्छ । पृथ्बीको लगभग सय किलोमिटर मोटाइ भएको बाहिरी भाग कुखुराको अण्डाको बोक्रा जस्तो सिंगो नभइ भलिबलको छालाको जस्तो धेरै टुक्राहरुमा बिभाजित छ । यी टुक्राहरुलाई भौगर्भिक भाषामा प्लेट भनिन्छ । यी प्लेटहरु म्यान्टल को माथिल्लो भागमा रहेको तरल म्याग्मामा आउने तरड०गले गर्दा पानीमा डुंगा बहेझै विभिन्न दिशामा बहिरहेका छन् । जव बिपरीत दिशातिर हिंडेका दुई प्लेटहरु आपसमा ठोकिन्छन् , ठोकिएको ठाउंमा जमिन खुम्चन्छ र पहाडहरु बन्छन् । प्लेटहरु ठोकिएको ठाउमा लगातार बल परिरहन्छ । जब जमिनले बललाई थाम्न सक्दैन, जमिन गहिरा धांजा ( दरार) बनेर फुट्दछ । त्यस्ता दरारहरुलाई भौगर्भिक भाषामा फल्ट भनिन्छ । दरार परेका सतहमा जमिन धस्सिने, चिप्लिने र फुटेको एउटा भाग अर्कोमाथि चढ्ने प्रक्रियामा तरड०गहरु उत्पन्न भई जमिन हल्लिन्छ । संसारका प्राय ठुला र बिनाशकारी भूकम्प यही प्रक्रियाद्धारा जान्छन् । २०७२ बैशाख १२ गतेको भूकम्प पनि यही प्रक्रियाले नै गएको हो ।
हामीले पढेकै कुरा हो हाल सगरमाथा भएको ठाउंमा कुनै भौगर्भिक कालखण्डमा (आज भन्दा ५ करोड बर्ष अगाडि सम्म ) टेथिस नाम गरेको सागर थियो । २ प्लेटहरुको जुधाइको कारण नै जमिनको भाग बिस्तारै माथि उठ्नगई हिमालय बनेको हो ।
विश्वभर १ म्याग्नेच्यूडका भूकम्प दैनिक ७ लाख, ५ म्याग्नेच्यूडका भूकम्प दैनिक ६ हजार, ६ म्याग्नेच्यूडका भूकम्प दैनिक ८ सय, ७ म्याग्नेच्यूडका भूकम्प दैनिक १२० र ८ म्याग्नेच्यूडका भूकम्प दैनिक २० वटा जान्छन् । तर सबै भूकम्पका असर पृथ्बीको सतहसम्म आइपुग्दैनन् र हामीले महसुस पनि गर्न सक्दैनौ । सन् १८०० यता नेपाल र भारतमा जम्मा आठवटा महाभूकम्पहरु गएका छन् । सन् १८०२ मा कुमाउमा, १८३३ मा रसुवामा, १८६० मा पुनः बिहारमा ,१८९७ मा पश्चिम आशाममा, १९०५ मा कांगडामा ,१९३४ मा संखुवासभामा ,१९५० मा पूर्बि आशाममा र सन् १९९१ मा कुमाउमा गएका सबै भूकम्पहरु ७ म्याग्नेच्यूड र केही ८ भन्दा पनि ठूला थिए । तपाइले स्मार्ट मोवाइल फोन बोक्न हून्छ भने अर्थक्वीक सम्वन्धी जानकारी दिने एप्स डाउनलोड गरेर राख्नूभयो भने दिनैपिच्छे संसारभर गएका सबै भूकम्पहरुको त्यसले जानकारी गराउंदछ । नेपालको मात्र जानकारी लिन पनि सकिन्छ ।
भौगर्भिक दृष्टिले नेपाल अत्याधिक भूकम्प जाने क्षेत्रमा पर्ने भए तापनि पोखरादेखि भारतको कुमाउसम्मको हिमालय खण्डमा बिगत दुईसय बर्ष यता ठूला भूकम्पहरु गएका छैनन् । भूकम्प गइरहनुपर्ने क्षेत्रमा लामो समयसम्म भूकम्प नगएको अवस्थालाई सेस्मिक ग्याप भनिन्छ । सेस्मिक ग्याप हुनु भनेको भौगर्भिक दृष्टिले अत्यन्तै खतरापूर्ण अवस्था हो, त्यसैले यस क्षेत्रमा कुनै पनि बेला ८ म्याग्नेच्यूडभन्दा ठूलो भूकम्प जाने कुराको भूगर्भबिदहरुले सम्भावना व्यक्त गरेका छन् ।
१२ गतेको बिनाशकारी भूकम्प र त्यसपछिको परकम्पबाट मानबीय र भौतिक सरचना एब प्राकृतिक स्रोतको ठूलो क्षति हुन गएको छ । बिनाशकारी भूकम्पमा परि अहिलेसम्म ८ हजार ७ सय ८९ जनाको मृत्यु भएको  छ ,जस्मा महिला ३९४० , पुरुष ४८४९ छन् । २२ हजार ३ सय ९ जना घाइते र करिब २०० जना अझै वेपत्ता रेहको अनुमान छ । ग्रामिण भेगमा आय आर्जनका लागि पालेका करिव १७ हजार भन्दा वढी ठूला चौपायाहरु र करिव ४० हजार साना चौपायहरु मरेको अनुमान छ । २ लाख ८० हजार ७३० घरमा आशिक क्षति, ५ लाख १३ हजार घरमा पुर्णक्षति पुगेको छ । कुल जनसख्याको करिव एक तिहाइ ८० लाख जनसख्या भूकम्पबाट प्रभावित भएको अनुमान गरियो । भूकम्पबाट ७५ जिल्ला मध्ये ३१ जिल्लामा प्रभाव परेको देखियो । १४ जिल्ला भने पूर्ण प्रभावित भएको छ । देशका २० जिल्लामा पूर्ण र आंशिक गरी ७२१ सम्पदामा क्षति पुगेको छ , सबैभन्दा वढी काठमाडौं रहेको छ । १८ जिल्लाको तथ्याड०क अनुसार २ हजार ७ सयभन्दा वढी बालबालिकाले ज्यान गुमाएका छन् । जस्मा १ हजार ४ सय ९८ बालक र १२४४ बालिका छन् । प्रतिशतको हिसावले झन्डै ३१ प्रतिशत बालबालिका परेका छन् । ८९ बालबालिकाले आमाबाबु दुबै गुमाए भने ४२७ बालबालिकाले आमा वा बाबु गुमाए । भूकम्पबाट सबैभन्दा बढी प्रभावित जिल्ला सिन्धुपाल्चोकमा अधिकाश घर भत्किएका छन् । विनाशकारी भूकम्पले सातसय अर्ब बरावरको क्षति तथा नोक्सानी गरेको अनुमान छ । प्रारम्भिक अनुमान अनुसार पुननिर्माण र नवनिर्माणका लागि रु ६६९.५ अर्ब लाग्ने अनुमान छ । भूकम्पको जोखिमले राजधानी र यसका वरीपरी बढी प्रभाव पर्न गएकोले पनि यसले अर्थतन्त्रलाई दूरगामी असर पार्न सक्ने । खासगरी ग्रामीण बस्तीहरुमा न्यून आय भएका परिवारका ढुंगा, माटो र काठले बनेका घरहरु मध्ये करीब ८० देखि ९० प्रतिशत ध्वस्त हुनु र मुख्य पेशको रुपमा रहेको कृषि र पशुपालनमा भएको क्षतिका कारण पनि गरिवी बढ्ने अनुमान लगाइएको छ । बिश्व बैकका अनुसार भूकम्पको प्रभावबाट अब थप २.५ प्रतिशत देखि ३.५ प्रतिशत नेपालीलाई गरिवीमा धकेल्ने र ७ लाख गरिवको सख्या थपिने अनुमान उसले गरेको छ ।
भूकम्पबाट मध्य नेपालका १४ जिल्ला, गोरखाको बारपाक र त्यसबाट पूर्ब रहेका धादिंग, नुवाकोट ,सिन्धुपाल्चोक, काभ्रेपलान्चोक, काठमाडौं , ललितपुर, मकवानपुर ,भक्तपुर ,दोलखा, रामेछाप, सिन्धुली, रसुवा, अति प्रभावित रहेपनि नेपालका अन्यभागहरु पनि भूकम्पका हिसावले त्यत्यिकै जोखिमपूर्ण रहेको छ ।
भूकम्प हामीकाहांमात्र हैन संसारभर आइरहन्छ । चिनमा पनि ठूला भूकम्पहरु आइरहन्छ । एक पटक सिचुवान प्रान्तमा ठूलो भूकम्प आएको थियो । त्यस भूकम्पलाई संझाउन वा मानिसलाई सचेत बनाउन उनीहरुले भूकम्प गएको त्यस सिचुवान प्रान्तमा भूकम्प संग्रहालयनै बनाए । जहां अहिले हजारौ पर्यटक त्यो संग्राहलय हेर्न पुग्छन् । हामीले पनि चिनको जस्तै भूकम्प गएकै क्षेत्रमा संग्रहालय बनाउन नसके पनि कुनै ठाउंमा संग्रहालय बनाएर बिभिन्न ठाउ‌ र त्यहां एतिहासिक महत्वका हिजो यस्तो थियो भूकम्प पछि यस्तो बन्यो भनेर त्यस संग्रहालयमा देखाउन सक्छौ ।
क्षतिमाथि अर्को क्षति ऽ भूकम्पकै सामान लाने ल्याउने क्रममा दुईवटा हेलिकप्टर खस्यो । पछिल्लो चांहि राहत सामग्री लिएर सिन्धुपाल्चोक गएको हेलिकप्टर राजधानी फर्कनलाग्दा खिम्ती प्रशारणको हाइटेन्सन लाइनमा ठोक्किएर २०७२ जेष्ठ १९ गते दुर्घटना भयो । एक बिदेशी सहित ४ को मृत्यु भयो । दुर्घटाना दिनको ३.४५ मा भएको थियो । चालक सुबेक श्रेष्ठ, शेर बहादुर कार्की र डच महिला जेसिका डा.सन्दिप महत त्यसमा थिए ।
भूकम्प पिडितका घाउहरुमा महलम लगाउन केही पार्टीहरुले आफना कार्यकर्तालाई परिचालित गरेर भूकम्पबाट क्षति भएका घरहरु भत्काउने र अस्थायी टहरा निर्माणगर्न सहयोग गर्न अपिल गरे । यसैक्रममा ९ नंं क्षेत्रको ९ नं कमाण्डको नेतृत्व गर्ने जिम्म मैले पाए । पूर्व नया नैकाप र तीनथानाको संयुक्त परिचालन कमिटी वन्यो । बैशाख १३ गतेबाट हामीले असार ७ गतेसम्म निरन्तर खटिएर ३६ वटा घर भत्काउने , कतिपय घरभित्रै रहेका सामान निकाल्ने । भत्काउंदा आएका सामानलाई मिलाएर राख्ने काम गर्यौ । ७ गते पछि परियार टोलका तीनवटा घर बनायौं । यस अभियानमा हामी १८७ जना परिचालित भयौ ।
नेपाली उखान छनि बुद्धिमानी मानिसले परेपछि चेत्छ । त्यसैले हामिले पनि जापानबाट सिक्ने होकि ?
समृद्ध राष्ट्र्को सूचीमा रहेको जापानले भुइचालाको तयारीका मामिलामा आफूलाई अव्वल साबित गरिसकेको छ । अन्यत्र भए तहसनहस बनाउने भूकम्प आउदा पनि आजकल जापानमा भूकम्प आउछ जान्छ भन्ने छ । हालै ३० मे २०१ मा गएको ७. ८ म्याग्निच्युडको भूकम्पले त्यहा कुनै क्षति पुर्याएन । भनिन् छ जापानमा भूकम्प सम्वन्धी अध्ययन पाचौ शताब्दीदेखिनै हुदै आएको छ र त्यतिवेला देखिका रेकर्डहरु पनि छन् । ७ म्याग्निच्युड बराबरका भूकम्प जापानमा अनगिन्ती जान्छन्का । कहिले पाच सात वर्षमा एउटा , कहिले बर्षैपिच्छे । सानातिना भूकम्प त महिनैपिच्छे  दिनैपिच्छे आउछ । सन् २०११ मा आएको ९ म्याग्निच्युडको तोहोकु भूकम्प भने जापानलाइ निकै महगो साबित भएको थियो । भूकम्प लगत्तै सुनामीका कारण करिब पन्द्र हजारले ज्यान गुमाए । १ लाख भवन ध्वस्त भए । आणबिक केन्द्रमा क्षति पुग्यो ।
भूकम्पकीय जोखिमसग जुध्ने तयारीमा जापान ससारकै चुस्त मानिन्छ । डिजास्टर जोन भनेर चिनिएका क्षेत्रमा जापानले भुइचालो प्रतिरोधि भवनसहिता कडाइका साथ लागू गरेको छ । जमिनमा कम्पन आउदा ढलेर क्षति पुर्याउने गरी कही कुनै गहौ सामग्री राख्न पाइदैन । केही दिनलाई पुग्ने पानी र खाद्यान्न सहितको किट, एउटा रेडियो र प्राथमिक उपचार सामग्री साथै राख्न परिवारहरुलाई भनिएको छ । जापनका प्राय सबै कार्यालय र निजी घरहरुमा अर्थक्वेक इमर्जेन्सी किट हरु हुन्छन् ।
प्रत्येक बिद्यालयमा बालबालिकालाई भूकम्पमा जोगिने अभ्यास गराइन्छ । सावधानीको घन्टि बजेपछि उनीहरु सुरक्षित रहने डेस्कमुनि पस्छन् । त्यहाको सरचनाहरुको हकमा यो विधि प्रभावकारी छ तर नेपालमा यसपाला यसरी बस्दा कतिको ज्यान पनि गयो । मैलै चिनेको छिमेकिको नातीनी र छोरीहरु भूकम्प आएपछि घरभित्रको खाट मु’नि लु’क्दा गाह्रो पल्टिएर दु’बैको ज्यान गयो । मैले अमेरिकामा केही समय बस्दा भूकम्प र अन्य बिपद्बाट बच्न खुल्ला स्थानमा गएर बस्न सिकाउने यस्तो अभ्यास महिनैपिच्छे बिद्यालय, भाषा कक्षाहरुमा गराएको पाए । त्यो पटक पटककाे सिकाइले सांच्चैको भुइंचालोजांदा नहडबडाइ सुरक्षित स्थानसम्म पुग्न धेरै मद्त गर्ने रहेछ । जापानमा खेलमैदानमा रहेको अवस्थामा भुइचालो आए कुनै पनि सामानले नलाग्व्ने खुला ठाउमा जान सिकाइन्छ। सुरक्षित रहनु कति महत्वपूर्ण भन्ने कुरा राम्ररी बुझाइन्छ । दुइतले वा त्यो भन्दा ठूला भवन भएका बिद्यालयमा आपतमा बाहिर निस्कने सुरक्षित बाटो समेत बनाइएको हुन्छ । भूकम्प आएपछि अभिभावक नआएसम्म उनीहरु घर जान पाउदैनन् । यी सबै कुरा उसले पनि सन् १९९५ मा गएको कोबे भूकम्पपछिनै यस्तो पाठ सिकेको हो । त्यतिबेला झन्डै सात हजारले ज्यान गुमाएका थिए । त्यस बिपतपछि  आवासीय कार्यालय र यातायात पूर्वाधार दुवैमा भवनसहिताको पुनमुल्याकन गरियो । राजधानीका भवनहरु भने भुइचालो जादा पिड०खेलेझै भए तर ढलेनन् । आगलागीको जोखिम रहेको काठ र इटा प्रयोगको सट्टा कक्रिट र स्टिलका घरहरुलाई जोड दिइएको छ ।
अझै जापानका कुरा गराै‌ घरहरु भाडामा बस्ने सवालमा जति नया त्यति राम्रो मानिन्छ । सन् १९८१ पछि कडा भवनसहिता पालना गरेर बनाइएका घरहरु सुरक्षित मानिन्छ । समय समयमा पुनरवलाेकन हु‌दै अाएकाे छ । भूकम्प गएका बेला ठुला भवनका माथिल्ला तलामा रहेकाहरु पनि नआत्तीकन सुरक्षित बसिरहन सक्छन् । भवन जतिसुकै हल्लिए पनि उनीहरुलाई थाहा हुन्छ अन्तत यो सोझै रहने छ । रेडियो टेलिफोन, टेलिभिजन, मोवाइल सबैलाई यस्तो बेलामा सूचना दिने एक हिस्साको रुपमा यसलाई बिकास गरिएको छ । त्यसैले आफना जनतालाई सरकारी निर्देशनमा मात्रै बढी भर पर्ने नगर  तिम्रो जीवनको सुरक्षा तिमी आफै गर भनेर सबैलाइ सूचित गरिएको पाइन्छ । जापानले हरेक वर्ष सेप्टेम्वर ११ मा बिपत्ति रोकथाम दिवस मनाउदै आएको छ ।
बिश्वमा गरिने जुनसुकै तयारीले पनि पृथ्वीलाई कम्पन हुनबाट रोक्न सक्दैन । तर भवन हल्लिएर ढल्नबाट र ढलिहालेमा त्यसबा ट सकेसम्म जोगिन र कम क्षति हुन भने जापानले प्रमाणित गरेको ।
ठूलो भूकम्प पछि परकम्पन वरोवर जाने कुरा बिज्ञहरुले सुरुमै भनेका थिए । १२ बैशाख पछि आज श्रावण १३ गते सम्म पनि परकम्पनहरु गै रहेको छ । तर पहिलेका भन्दा धेरै पातलिदै गएका छन् ।

सबैअ‌क हेरेपछि कस्ताे लाग्छ सुजाब दिन नभुल्नु हाेला ।

जय ब्लग ।

बिनाशकारी महाभूकम्प (३)

बिनाशकारी महाभूकम्प (३)
२०७२ साल बैशाख १२ गते ११.५६ बजे गएको बिनाशकारी महाभूकम्प र त्यस पछि दिनदिनै आउने परकम्पनले थिलथिलो परी ढलेका मनहरु बिस्तारै उठ्न खोजिरहेका थिए । देश बिदेशका सहयोगी हातहरु एक पछि अर्को फैलिइरहेका थिए । मानौं मानिसहरुले १२ र १३ गतेको नरसंहारलाई सामान्य बनाउंदै थिए । जीवन तरल हुंदै थियो । शोक र पिडालाई शक्तिमा बदल्दै तंग्रिरहेको मनमा १८ औं दिन फेरी शक्तिशाली भूकम्प आएर अर्को विध्वंश ,चित्कार माथि फेरी अर्को चित्कार र पिडामाथि अर्को रोदनको पिडा थपिदियो । छाप्रा, घर र महलबाट पाल हुंदै घरको छिंडि पिंडीमा आइपुगेको मानब फेरी पालको पालमै पुग्यो । जेष्ठ ११ गते पुगिसक्दा पनि अझै मानिस तनावमा छ । भोली एक महिना पुग्दै छ । देश शोकाकुल छ । बिज्ञहरु भन्दै थिए ठूलो भूकम्प पछि पराकम्पन बिस्तार सानो हुंदै जान्छ , पराकम्पन त लामै समय हुन्छ तर एक्कासि नसोचेको शक्तिशाली पराकम्पन पछि पुरै देशनै त्रसित भयो । पटक पटकको पराकम्पनले सिन्धुपाल्चोक त पहिलेनै बिनास भै सकेको थियो, यसपाला दोलखा लगायत अरु बस्ती र संरचनाले पनि त्यहि नियति भोग्न पर्यो ।                                                                                      बैशाख २९ गते मंगलबारको दिन थियो । ठूलो भूकम्प आएर सुस्ताउंदै गरेको १८ औं दिन भएको थियो । समय १२.५० । सिन्धुपाल्चोक र दोलखा ( सुनखानी) केन्द्रबिन्दु बनाएर (७.३,यूएस जियोलोजिकल सर्वेका अनुसार ) ६.८ ( राष्ट्र्यि भूकम्प मापन केन्द्र ) रेक्टरको शक्तिशाली पराकम्पन झण्डै आधा मिनेट गयोे । १२.५० बाट शुरु भएको भूकम्प २.४४ बजेसम्म करिब २ घंटाको बीचमा ७ पटक ठूला पराकम्पन भै ठूलो धनजनको क्षति बनायो । बैशाख १३ गते पनि यही सिन्धुपाल्चोक र दोलखा केन्द्रबिन्दुबाट ६.९ रेक्टरको भूकम्प गएकोमा आज पनि यही केन्द्र बनायो । यसपटक दोलखालाई क्षत विक्षत पार्दै सयौ मानिसको ज्यान लियो । हजारौ घरहरु फेरी भत्किए । देशको बागडोर सम्हाल्ने सिंहदरबार पनि लगलग काम्दै आफनो अस्तित्व बचाउनै नसक्ने भयो । बैशाख १२ पछि २९ गते सम्म ४ रेक्टरभन्दा माथिको पराकम्पन १७२ पटक भयो । राहत र उद्धारको सहयोग गर्न आएको अमेरिकी हेलिकप्टर यही दिन शक्तिशाली भूकम्प आए लगत्तै खोज तथा उद्दारका लागि दोलखातर्फ उडेको थियो । दिनको २.३० बजेबाट सम्पर्क बिहिन भएको हेलिकप्टर जेठ १ गते सिन्धुपाल्चोकको हिमाली खर्क घोर्थलीमा क्षतबिक्षत अवस्थामा फेला पर्यो । जस्मा २ नेपाली र ६ जना अमेरिकी सैनिक थिए । भनिन्छ यसदिन यसले घाइतेहरु उद्दार गरेर यसैमा ल्याइएको हुन सक्छ । हेलिकप्टरमा आएका केही घाइतेहरुको अहिलेसम्म पत्तो नभएको पिडितका परिबारले भनिरहेका छन् ।                                                                                २९ गते संसद चलिरहेको थियो । भूकम्पपिडितको राहत पुर्नस्थापना र पुनर्निमाणसम्वन्धी संकल्प प्रस्तावमाथि छलफल चलिरहेको बेला भूकम्प गयो । एमालेका उपमहासचिव बिष्णु पौडेल रोष्टममा उभिएर बोल्न शुरुमात्र के गर्दै थिए, चिनियाले बनाइ दिएको यो भवन ९ रेक्टरको भुइचालो आएपनि थेग्न सकिने भनिएको भएता पनि सांसदहरुको भागाभागनै भयो ।                                                                                   हाम्रो भूबनोट र भौगोलिक अवस्थाका कारण हामीले सुनामी, ज्वालामुखी र समुद्री आंधीबेरीजस्ता भयावह बिनाशकारी विपद्को सामना गर्नु पर्दैन । बिज्ञहरुको भनाइ अनुसार नेपाल भूकम्पीय जोखिमयुक्त मुलुक भने हो । यहां भूकम्प जुनसुकै बेला पनि आउन सक्छ भन्ने कुरा थाहा थियो । अहिलेको विपत्ति मानिसले कल्पनै नगरेको भने होइन । काठमाडौं संसारका महानगरहरुमध्ये भूकम्पीय जोखिमको एक नम्वरमा पर्दछ । काठमाडौं जोखिममा छ भनेर बिज्ञहरुले धेरैपहिला देखि पूर्व सूचना दिएका पनि हुन् । यूनडिपीको अध्ययन अनुसार सिंगै देशलाई हेर्दा नेपाल भूकम्पीय जोखिमको ११ औं नम्वरमा पर्ने मुलुकका हो । त्यसैले यसबाट बच्न यहां वन्ने सबै संरचनाहरु सोही अनुसार बनाउदैं क्षति न्यून हुने तर्फ सोच्नु पर्नेमा हामीले कहिल्यै यसलाई गंभिरता पूर्वक लिएनौं । चियाको कपमा आउने आंधीजस्तै ठान्यौ । भूकम्प आफैले मानिस मार्दैन तर हाम्रो आफनै लापरवाहीमा बनेका बनाइएका संरचनाले मार्छ भन्ने कुरा ख्याल राख्नु पर्नेले कहिल्यै ख्याल राखेन, राख्न खोजेन । भूकम्प कहिले र कत्रो आउंछ भन्ने कुरा कसैलाई थाहा हुंदैन तर भूकम्पीय जोखिमलाई न्यूनीकरण गर्ने धेरै उपायहरु त थिएनि । केवल भूकम्प आएपछि टेवलमुनी लुक्ने र टाउको बचाउन दुवैहातले टाउको छेक्ने यस्तै कुरामात्र सिकायौ , हामीले सिक्यौ ।                                                                                     डा रामचन्द्र तिवारी लगायत धेरै विद्धानहरुले यही कुरा भने ः पृथ्वीको माथिल्लो भूभाग टुक्रा टुक्रामा विभक्त छ । जसलाई प्लेट चटृान भनिन्छ । यीमध्ये हिमालयन वेल्टको निर्माण इन्डियन प्लेट र एसिया युरोपको अधिकांश भूभाग भएको युरेसियन प्लेट एक अर्कामा जुधेर बनेको भन्ने गरिन्छ । नेपाल यहि हिमालयको मध्य भागमा करिब ८ सय किलोमटरसम्म फैलिएको छ ।                                                                                     आफु सानो भएको कारण इन्डियन प्लेटले युरेसियन प्लेटलाई धकेल्न सक्दैन र प्रत्येक वर्ष २ सेन्टिमिटरका दरले भित्र धसिने गर्छ । यसरी भित्र धस्सिरहने क्रममा घर्षणले गर्दा प्लेटहरुको परिधिमा सक्ति संचय भै रहेको हुन्छ । प्लेट प्लेट बीचको परिधिलाई फल्ट (चिराहरु ) भनिन्छ । जसमध्ये ९२ वटा सक्रिय फल्टहरु नेपालकै सिमाभित्र पर्छन । ती मध्ये दुइवटा फल्टहरु त काठमाडौं उपत्यका भित्रै छन् । इन्डियन प्लेट तिव्वतीयन प्लेटमा धसिइरहेको र अथाह शक्ति संचय भइरहेका कारण हिमालमुनि नेपालमा शक्तिशाली भूकम्प आउन सक्ने पूर्वानुमान गरिएको थियो ।
पृथ्बीको सतहभन्दा सय किलोमिटर तलको भागलाई लिथोस्पेयर भनिन्छ । यसको माथिल्लो भाग त्यहांको तापक्रमले गर्दा टुक्र टुक्रामा बिभाजित हुन्छ ।चटृान फुट्छ । ती पड्केर तरंग पृथ्बीको सतहमा आउंछ । त्यो भूकम्प बन्छ । पृथ्बीको सतहमुनिको लामो धांजामाथि हाम्रो देश परेकोले पनि भूकम्पको जोखिम वढेको हो ।                                                                                 भूगर्भ बिभागका सहप्राध्यपक डा. तारानिधि भटृराइ लेख्नु हुन्छ ः पृथ्बीको बाहिरी सतहबाट भित्री केन्द्रतिर जांदा बेग्लै भौतिक गुण भएका मुख्य पांचवटा पत्रहरु भेटिन्छन् । सबैभन्दा बाहिरी पत्रलाई लिथोस्फेयर भनिन्छ । लिथोस्पेयरको भित्रपटिृ क्रमश एस्थेनोस्फेयर,मेसोस्फेयर, बाहिरी कोर र भित्री कोर रहेका हुन्छन् । लिथास्फेयर ठोस, कडा र दह्रो हुन्छ भने एस्थेनोस्फेयर रबरजस्तो तन्कने र कमलो भएकोले गर्दा लेदोजस्तो बिस्तारै बगिरहन्छ । मेसोस्फेयर भने ठोस हुनुको साथै एस्थेनोस्फेयरभन्दा कडा र दह्रो हुन्छ । बाहिरी कोर तरल अवस्थामा छ भने भित्री कोर ठोस अवस्थामा .                                                                            
पृथ्बीको बाहिरी पत्र लिथोस्फेयरको मोटाइ एकनासको छैन र थुप्रै गहिरा र लामा चिराहरुले यसलाई टुक्राइदिएको छ । चिराहरुले घेरिएको लिथोस्फेयरलाई प्लेट भनिन्छ । पृथ्बीमा ७ वटा ठूला प्लेटहरु र १४ वटा मझौला खालका प्लेटहरु छन् । यी प्लेटहरुभित्र पनि थुप्रै ससाना प्लेटहरु हुन्छन् । प्लेटहरु स्थिर नभैकन चलायमान हुन्छन् । प्लेटहरुको सरदर गति १ देखि १८ सेन्टिमिटर प्रति बर्षसम्म भएको अनुमान गरिएको छ । कम्तीमा पनि १०० किमि मोटाइ भएका यी प्लेटहरु बन्ने र बिनाश हुने प्रक्रियालाई प्लेट केक्टोनिक्स भनिन्छ ।

भूकम्पले बिगारेको सन्तुलनलाई पुनः स्थिर बनाउन चटृानमा आन्तरिक हलचल सुरु हुन्छ र साना साना भूकम्प जान थाल्छन् । जसलाई पराकम्पन वा आफ्टरसक भनिन्छ । सन् २००५ मा पाकिस्तानमा गएको शतिक्तशाली भूकम्पका ७.६ रेक्टर स्केल पछि लगभग १ महिनासम्म पराकम्पन ४ देखि ६.२ स्केल सम्मका आएका थिए । अर्को उदाहरण अगष्ट १५,१९५० मा भारत र चीन सिमानामा गएको ८.७ रेक्टर म्याग्निचुड स्केलको भूकम्पको पराकम्पनहरु एउटा ८ र ४६ वटा ६ रेक्टर स्केलका ४ वर्षसम्म गएका थिए । यहां पनि बैशाख १२ पछि एक महिना बितिसक्दा पनि पराकम्पनहरु भने पटक पटक गै रहेका छन् । जति शक्तिशाली भूकम्प आउंछ उतिनै लामो समयसम्म पराकम्पनहरु पनि आइरह्न्छन् भन्ने कुरा पक्का रहेछ ।

भटृराइ भन्छन् भूकम्प मानब बिरोधी हैन, ’cause भूकम्पले मानिस मार्दैन । बरु मानव निर्मित भवनहरु लडेर मान्छेहरु मारिन्छन् । पृथ्वीमा भएका चराचर प्राणीहरु प्रकृतिका उपज हुन् भने भूकम्प आफै पनि प्रकृतिको एउट अंश हो । यसर्थ हामीले भूकम्पको अस्तित्वलाई स्वीकानु बाहेक अर्को बिकल्प छैन । अर्थात भूकम्पलाई कुनै हालतमा पनि टार्न सकिन्न र पूर्वानुमान गर्ने भरपर्दो प्रविधि पनि छैन । यो सत्यलाई अंगिकार गरेर विकसित देशका मानिसहरुले भूकम्प प्रतिरोधक विकास संरचनाहरु ( भवन ,पुल,वांध,राजमार्ग इत्यादि ) बनाउन सिकेका छन् । ै हामीले अहिले भत्किएका घरहरु हेर्दा त्यस्तै लाग्छ । जापान लगायत अरु देशमा ठुला भूकम्पजांदा पनि भूकम्पका कारण धेरैले ज्यान गुमाउंदैनन् । उनीहरुले बनाएको भूकम्प प्रतिरोधक संरचनाहरु भएका कारणनै हो ।
भूकम्पकै कुरा गरिरहंदा जेठ ७ गते विहिबार २०७२ मा ठूलो भूकम्प गयो । ६.९ रेक्टर स्केलको । सोलोमोन द्धिपको लता सहरदेखि १ सय ८४ किलोमिटर टाढा र साजधानी होनिआनादेखि ४ सय ८७ किलोमिटर टाढा १९ किलोमिटर गहिराइमा गयो । मुख्य भूकम्पपछि पराकम्पन आयो । तर भूकम्पको उर्जा भूमिगत जलस्रोतमा बिर्सजन भएकोले क्षति नभएको विद्हरुले जनाए । त्यहां भूकम्प पछि सुनामी गए मात्र ठूलो क्षति बनाउंदो रहेछ । सोलोमन द्धिप अग्नीचक्रभित्र पर्ने भएकोले त्यहा भूकम्प ज्वालामुखी बिस्फोट जस्ता घटना भइरहन्छ । यहां तीन वर्षमा ६. रेक्टर स्केलभन्दा माथिका ३० भन्दा वढी भूकम्प आइसकेको छ । तर यहां यस्तो बिपत्तिलाई सामान गर्ने खालको घरहरु हुनुले त्यहां बिनाशको संम्भावना कम हुने गर्दोरहेछ । सन् २०१३ मा ८ रेक्टरको जांदा पनि कल्पना गरेको भन्दा निकै कम १० जनाको मात्र मृत्यु भएको थियो रे ।
भूकम्पबाट सवैभन्दा वढी पिडित चीनमा ११७७ बीसीमा पहिलो पटक भूकम्प मापन गर्न थालिएको हो भने यूरोपमा ५८० बीसी तिरमात्र भूकम्प मापन गर्न शुरु गरिएको रहेछ । अमेरिकामा सन् १८११,१२ तिरमात्र भूकम्प मापन गर्न थालिएको हो । हालसम्म सबैभन्दा ठूलो रेक्टर स्केलको भूकम्प चिलीमा गएको छ । सन् १९६० मा गएको सो भूकम्प ९.५ रेक्टर स्केल भएको मापन गरिएको थियो । सन् २०११ मा जापानमा गएको ९ रेक्टरस्केलको भूकम्प र त्यसपछि अएको सुनामीले करिब २० हजारभन्दा वढीको ज्यान लियोे । संयुक्त राष्टसंघको इतिहासमा हैटीको भूकम्पबाट भएको मानवीय र भौतिक क्षति सबैभन्दा ठूलो रहेको छ । हैटीमा कार्यरत राष्ट्र्संघीय मिसनमा प्रमुखसहित ३७ जनाको मृत्यु भएको थियो । तीन सय जना वेपत्ता भएका थिए । राष्ट्र्संघको इतिहासमै उसले एउटै घटनामा यत्रो क्षति व्यहोर्नुपरेको थियो । आज सम्म राष्ट्र्संघले यति ठूलो क्षति शान्ति स्थापनार्थ खटिएका कुनै पनि मुलुकमा भोग्नु परेको छैन ।
२९को भूकम्प र म
यसदिन अर्थात २९ गते म काखे कम्प्युटर ल्यापटप खोलेर बसिरहेको थिए । अचानक बसेको मेच हल्लियो । हत्तपत्त उठेर ढोकाको चौकोस र ढोका जोडले समातेर बसें । यसदिन घरमा कोही थिएनन् । मेरै मात्र सुरक्षा गरे पुग्ने थियो । पहिलो दिन त मरिने भैयो अब बाचिन्न भन्ने लागेको थियो । यसदिन भने मर्न त मरिदैन तर घर चांही ढल्ने भो जस्तो लाग्यो । कताबाट के खस्छ , कुन भाग भत्कन्छ भन्दै दायां बायां फन्फन्ती टाउको घुमाएर बढो होसियार भएर बसे । हडबडाउनु हुन्न आत्मबल दरो बनाउनु पर्छ भन्ने भनाइ गएको भुइचालोमा पुरिनेहरुले बताएका र आत्मबलकै कारण बांचेका थुप्रै कुरा पढीएकाले म मा पनि एउटा आत्मबिश्वास बढेको थियो । झन्डै आधा मिनेट भुइचालो आए पनि मलाई भने निकै लामो दुई चार मिनेटै हल्लिए जस्तो लाग्यो । कम्पन कम भएपछि मात्र बाहिर निस्किए । बाहिर पहिले जस्तै बाटाभरी मानिस जम्मा भै सकेका रहेछन् । घर अगाडीको बारीमा पनि केही मानिस पुगिसकेका रहेछन् । बालि बचाएर बस, १२ गतेकै जस्तै आइरहे बारीमै पाल हालेर बसौला भन्दै सबैलाई बाली बचाइदिन अनुरोध गरें । पहिलेको भुइचालोले खुंदिएको बारी बल्ल बल्ल खनेर रोपराप गर्ने कामनिकै गाह्रो गरेर सकेका थियौ । यस्तो बेलामा भन्न त केही नहुने तै पनि त्यो दुख संझेर अनुरोध गरें । यसदिन पनि पटक पटक पराकम्पन भै रह्यो । बारीको पालबाट घरको भुइतलामा सुत्न थालेका थियौ । आजको भूकम्पले फेरी घर आफनैलागि यमराज जस्तो लाग्न थाल्यो । त्यसपछि पिंढीमा झन्डै ९नौ दश दिन सुतियो ।
हिजो यस्तो कहां हुनु । ९० सालमा संचार सुविधाकेही नभएको अवस्थामा प्रबिधिको फड्को मराइले फेसवुक गुगल, ट्वीटर, भाइवर जस्ता सामाजिक संजालले पनि धेरै हदसम्म महाभूकम्पको बेला काम गरे । बिपत्तको बेलामा सामाजिक सन्जाल निकै सक्रिय भएको धेरैको भनाइ छ । जसका माध्यमबाट सूचना प्रवाहमा व्यापकता आयो । नेपालमा भूकम्प गएको केही घंटा नबित्दै फेसवुकले सेफ्टी चेक फिचर राख्यो जसबाट परिबार र साथीभाइहरुलाई आफु ठीक भएको जानकारी गराउन सक्ने बनायो । गुगलले पनि हराएको मानिस भेट्टाउन गुगल पर्सन फाइन्डर ल्यायो । यसले बिपत्तका वेला हराएका मानिसको सूचना दिन वा आफुले भेटृाएका मानिसको सूचना दिने प्रबिधि गुगलले नेपालमा पनि लागु गर्यो । इन्टरनेट नभए पनि एसएमएसबाट पनि जानकारी गराउने सकिने थियो । त्यस्तै भाइबरले पनि बिदेशमा वसेकाले नेपालमा र नेपालमा बसेकाले बिदेशमा निशुल्क फोन गर्न पाउने सुविधा दियो । स्मार्ट फोन चलाउनेहरुले भूकम्प एप राखेर कहिले कति रेक्टरको भूकम्प गयो थाहापाउन सके । कतिले सामाजिक संजालबाटै राहत संकलन र बितरण गर्न पनि यसलाई प्रयोग गरे । ठाउं ठाउंमा रहेका सिसिटीभीहरुबाट भूकम्प आउंदाका दृश्यहरु कैद हुन सके यो प्रविधको फड्को मराइनै हो ।
अहिलेसम्म ५ लाखभन्दा वढी घर ध्वस्त भएको ८ हजार भन्दा वढी मानिसको मृत्यु भएको र १७ हजार भन्दा वढी घाइते भएको ३० लाख भन्दा वढी घरबार विहिन भएको छ । हाम्रो पुस्ताले भोगेको यो भयावह स्थिति हो । हिजो ९० सालमा संचार सुविधा केही नभएको अवस्थामा राजनीतिक सामाजिक संयन्त्रहरुको सर्वथा अभावका बीचमा पनि नेपालीहरुले त्यसको सामना गर्दै त्यत्रो आपत्तबाट बाहिर निस्कन सकेका थिए । अहिले होस्टेमा हैंसे गर्न संसारका धेरै देशले साथ दिइरहेका छन् । अब नयां फड्को मार्न यही भयाबह स्थितिमा टेकेर यो देशको पुनर्निमाण गर्दै पिडितलाई राज्यभएको अनुभूति दिन सकियो र यो देशको पुननिर्माण गरेर कायापलट गर्न सकियो भनेमात्र नेता र नेतृत्व भएको ठहरिने छ ।

बिनाशकारी महाभूकम्प २०७२ (२)

इन्डियन प्लेट, तिब्बतियन (युरेसियन ) प्लेटमुनि छिरेको छ तर अघि जान सकेन । दुबै प्लेट आपसमा रगडिए । त्यसैले चटृानमा चाप पर्यो । त्यही कारण भूकम्प आयो । अहिले आएको पटक पटकको भूकम्प पराकम्पन हो । ठूलो भूकम्प पछिको कम्पन राम्रो हो । कुनै पनि भूकम्प गएपछि पराकम्पन एक डेढ महिनासम्म पनि हुन सक्छ । यो घट्दै जान्छ । यसले अर्को ठूलो भूकम्प जाने खतरा कम गर्छ । ९० सालकाे भूकम्पमा पनि ४ महिना अर्थात बैशाख सम्म भुइं हल्लिरहेकाे कुरा इतिहास बिद् ज्ञानमणि नेपालले अाफनाे पुस्तक  नेपालनिरूपणमा लेखेका छन् । त्यस्तै त्यतिबेला परकम्पबाट अात्तिएका जनतालार्इ अास्वस्त पार्न ११ बैशाख १९९१ काे गाेरखापत्रले यस्ताे लेखेकाे रहेछः अझसम्म नेपालमा कहिले कांहि अलि अलि भुंइचालाे जांदैछ यसमा सर्बसाधारणले अात्तिनु पर्ने कुरा केही छैन ।
इन्डियन र तिब्बतियन प्लेट मिलेर हिमालयन शृंखला बनेको छ । यो पूर्वको म्यानमारदेखि पश्चिमको अफगानिस्तानसम्म २४ सय किलोमिटर तल छ । जापानमा छुटृै प्लेट छ । त्यसैले त्यहा भूकम्प गै रहन्छ । इन्डोनेसिया र चिलीका प्लेट पनि फरक हुन् । कुनै एउटा प्लेटमा अर्को प्लेटको मुनि छिरेपछि तलको भाग भित्र जान्छ , माथिल्लो भाग उठ्छ । प्लेट मुनि गएपछि शक्ति सन्चय भइ थाम्न नसकेपछि बिस्फोट भएको हो । त्यही कारण भूकम्प जान्छ । इन्डियन प्लेट दक्षिण र युरेसियन उत्तरमा छ । यो प्रतिबर्ष करिब २ सेन्टिमिटर मुन छिर्छ । भूकम्प सम्वन्धी माथिका कुराहरु भूगर्भविद र भूकम्पबिदका हुन् । हामीले पत्याउने उनीहरुकै कुरा हुन् । जो यस सम्वन्धमा बिज्ञ छन् । युरेसियन ( तिब्बतियन ) प्लेट र इन्डियन प्लेटको कडा घर्षणको परिणाम हो भूकम्प ।

भूकम्प कसरी जान्छ , महाभूकम्प कस्तो हुन्छ अहिलेकोे पुस्ताले यसपटक राम्ररी बुझ्न पाए । हाम्रो पृथ्बी माछाले बोकेको छ ,माछाले कांध फेर्दा भूकम्प जान्छ । देबी देबता रिसाएमा भूकम्प जान्छ , यो सबै भगवानको खेल हो .. ,आदि कुरा फजुल हुन् भन्ने कुरा भूकम्पसम्वन्धी बिज्ञहरुका उदाहरण सहितका तथ्य्हरुले प्रस्ट पारेका छन् । १९९० सालको महाभूकम्पको कथा मात्र सुन्ने हामी सबैले देख्न भोग्न पायौं । भूकम्प किन अाउंछ,कसरी अाउंछ, यसकाे शक्ति कस्ताे हुन्छ, कसरी घर भत्कदाे रहेछ,एउटा बिध्यार्थीले प्राक्रटीकल गरेजस्तै भयाे । यो पुस्ताले निश्चय पनि अब आफु बस्ने घर वा सामुहिक घर भवन बनाउंदा २०७२ साल बैशाख १२ गते ११.५६ को त्यो कम्पनलाई पछिसम्म भुल्ने छैनन् होला ।

काठमाडौंमा बाहिरबाट आएर जग्गा किन्नेहरुलाइ जग्गापाए पुग्ने, कस्तो जग्गा हो, जग्गाको भूबनोट, कस्तो संरचनाको हो केही थाहा नहुने । पहिले पहिरो गएको थियो थिएन थाहा हुंदैन । काठमाडाैं ,ललितपुर र भक्तपुरका धेरै जसाे जग्गामा पहिले पहिले कालीमाटी झिक्ने चलन थियाे । किन्नेहरु सोधीखोजी पनि नगर्ने , वा सम्वन्धित निकायमा गएर नवुझ्ने । अरुले थाहा पाइहाल्छन् कि जस्तो ठान्ने प्रबृत्ति छ । जग्गा बेच्नेले अाफनाे जग्गा राम्राे भन्ने नै भए । जग्गा सम्वन्धी बिस्तृत कुरा जान्न बुझ्न अहिलेसम्म गाउं वा नगरमा त्यस्तो कुनै निकाय पनि छैन । २५,३० बर्ष अगाडि ठूला ठुला पैह्रो गएर भिरालो परेको जग्गा पनि घर बनाउन किनबेच भै रहेको छ । त्यस्ता जग्गा खरिद गरि घर पनि निर्माण गरे तर निर्माण भएको केही महिना नबित्दै  जमिन भासिएर वा बगेर पुरै संरचना घर बाटो इनार सहित जस्ताको तस्तै झन्डै १०० मिटर पर लगेर राखिदिए हामीलेनै देख्याै  । घरमा सुतिरहेका मानिसले समेत भोलिपल्ट बिहान मात्र आफनो घर बगेकाे थाहा पाए ।

 भू उपयोग नीति नहुंदा कहां के गर्ने स्पष्ट छैन । त्यसैले भूउपयोग नीति राज्यले ल्याउनु टड्कारो आवश्यकता देखिएको छ । अहिलेकाे क्षतिबाट पाठसिक्दै अब बिज्ञहरूले नगर होस् वा गाउंमा घर निर्माण सम्वन्धी मापदण्ड बनाइ त्यसलाई कडाइकासाथ पालना गराउनु राज्यको दायित्व हो । बिना प्राबिधिक इन्जिनियरहरुको सिफारिस वा उनीहरुको निगरानीमा अब कुनै पनि भवन वा घर बन्नु हुंदैन । व्यापारिक केन्द्रमा बाहेक बसोबास गर्ने हिसावले बनाउने घरको डिजाइन पनि राज्यले निश्चित गरिदिनु पर्छ । त्यसको उचाइ जग्गाको क्षेत्रफल अनुसार तोकिनु पर्छ । बाटाेकाे मापदन्ड पनि पहिलेनै एकिन गरिनुपर्छ । बस्तीमा दुइ अढाइ तल्ला भन्दा माथिका घर बन्नु हुन्न । हिजाे जस्ताे दुइ तलाकाे स्वीकृति लिएर पांच सात तला बनाउंदा पनि राज्य ट्वां परेर हेरीरहने अवस्था अब हुनु हुंदैन । अबको बिनासकारी अवस्थाबाट पनि नीति निर्माताहरुले नबुझ्ने हो भने भोलीको पिंढीले अझ ठूलो क्षति व्यहोर्नु पर्ने निश्चित छ ।

१२ गतेको भूकम्प आउनु केही दिनमात्र अघि एकजना भाइले माटोको जोडाइ भएको वाल सीस्टमको घरमा २ तला थपे । जस्ता हाल्ने सोचले माथिल्लोे तलामा चारैतिरको पुरै गाह्रो ४ इन्चको लगाएर पछि बिम राखेर छत ढलान गरे । केहीदिन पछि आएको भुइंचालोले घर चिरा चिरा पारिदियाे  ढल्न त ढलेन । तात्तातै फेरी सबैको सुझाब अनुसार ४ इन्चको गह्रो माथि अडेकाे माथिल्लाे तलाकाे ढलान बीम हटाए । मानिसमा यस्तो चेतना छ । डकर्मीे पनि कस्ता उनलाई काम पाए पुग्ने । आफै बस्नु पर्ने घर कस्तो बनाउने, कुन ठाउंमा बनाउने प्राबिधिकको सल्लाह लिने कुरामा चासो हुनुपर्ने हो तर घर भने पछि गाह्रो लगाएर छाना हालेपछि घाम पानीबाट ओत पाइहालिन्छ भन्ने मात्र हाम्राे साेच रह्रयाे । अहिलेकाे भूकम्पले घर बनाउंदा धेरै कुरा बिचार गर भनेर सिकएर जांदै छ ।  कतिपय घरमा बाहिरी देखावटी खुव साजसज्जा गर्ने डिजाइन निकाल्ने तर संरचना मजवुत नबनाउने वा मजबुत छ छैन भन्ने कुरा बिज्ञलाई देखाउने चासै देखिन्न्न । राज्यको नीति नियम र निगरानी कडा भए मात्र एउटा परिपाटी बस्न सक्छ ।

अाफनै गाउंकाे उदाहरणा दिदां पनि अहिले भत्केका चर्केका वा ढलेका घरहरुमा एकथरि पुरानो ९० सालको भूकम्प पनि देखेका  घरहरु ढले । ग्रामिण भेगका ढुंगा माटोले बनेका पुराना घरहरुले पनि आजको भूकम्प थेग्न सकेन । अर्को दुख सुखका बेला एकतला माटाेकाे जाेडाइले बनाएर राखिएका घरहरु पछि तीन चार तला डिजाइन निकालेर थपेका घरहरु पनि तल्लो तलानै काम नलाग्ने गरी बस्नै नहुने गरी चर्के मर्के , बाड०गीए । यस्ता घरहरु गाउंमा थुप्रै छन् । अर्को कोठाको चौडा बढाउन गाह्रोभन्दा बाहिर टपबाट सिधै उठाएर बनाएका घरहरु पनि धेरै नोक्सान भएका देखिएका छन् । कति घरहरु बाहिर चांहि केही भएका छैनन् तर तल्लो जगनै भासिएर भित्रि गाराे जताततै चर्केर ढल्केका छन् । पिलर बीम भएका घरहरू पनि तल्लाे तलाका गाराेहरू चर्के मर्केका छन्र । घर बनेको माटोका संरचनाले पनि काम गरेको होला । कही घरको डिजाइनमा पनि त्रुटि होलान् । कोही घर बनाउंदा प्रयोग भएका रोडा बालुवा गिट्टी सिमेन्टका कारण पनि पिलर चर्कने, बीम चर्कने , गाह्रो चर्कने अवस्थमा पुगेका हाेलान् । तर धेरै अग्ला घरहरु भन्दा एक तले दुइतले घरहरु केही पुराना भए पनि ति भने भत्केका देखिदैनन् । ढुंगा माटोले बनेको घरभन्दा निश्चयनै पिलर बीमबाट बनेका घरहरु केही बलिया र अहिलेकाे भुकम्प थेग्न सकेका गाउंघर शहर डुल्दा देखियो । नगरमा घर बनाउने नियम भए पनि व्यवहारमा कार्यान्वयन भएको पाइदैन । तर जापानमा जुनसुकै संरचना बनाउंदा पनि भूकम्प प्रतिरोधी बनाइन्छ । त्यसरी बनेका घरहरु पनि कति वर्षका लागि हुन् भनेर पहिलेनै किटान गरिएका हुन्छन् रे । समय पुगेपछि ती संरचना कामलाग्ने भए पनि भत्काइन्छ । हामीकहां घर बनाए पछि नभत्केसम्म त्यसलाई उपयोगगर्ने चलन छ । आफुले बनाएको घर जतिसुकै पुरानो भए पनि भत्काउन नचाहने हाम्रो नियति छ । बनेका संरचना पनि भूकम्पप्रतिरोधी बनाउने तर्फ कडाइकासाथ पालना गराउन सकेको छैन ।

मेरै गाउंमा पनि दुर्इ सय भन्दा बढी घरहरू क्षाति भएका देखिए । हुन त अन्यत्रकाे बिजाेग हेर्दा हामीकहां कम हाे ।९० सालकाे भुइचालाे देखेका वुढापाकाहरूले सुनाउनु हुन्थ्याे, चाेभार ,कीतिपुर र हाम्राे गाउं बसेकाे ढुंगा एउटै छ त्यसैले याे ठाउं बलियाे छ , त्यसैले उतीबेला पनि धेरै घर भत्किएनन् रे । तर अहिले चर्केका भूकम्पबाट प्रभाबित भएका त पांच सात सय पुगे । ठुला र राम्रा घर भए पनि बस्नै नहुनेगरी क्षतिभएकाले ती सबैले अरूकाे बारी खेतमा हालिएकाे पालमुनी रात बिताउन परेकाे छ । ९ जना मानिसले त ज्यानै गुमाउन पर्रयाे । हाम्रै गाउंका २ जनाले गाउंभन्दा बाहिर गएकाे अवस्थामा घरले किचिएर मृत्यु बरणा गर्नु पर्रयाे । बाहिरबाट अाएर डेराबस्ने ७ जनाले हाम्राे गाउंमा अाफनाे सास छाेडे । एकजना कर्मठ, मिलनसार,  सहृदयी असल साथी पुरेन्द्र सुबेदीलार्इ हामीलेनै गुमाउनु पर्दा गाउंनै शाेकमग्न हुन पुग्याे ।

भुइंचालो र म
बैशाख १२ गते खाना खान ढिलै भएको थियो । खाना खाएपछि , पहिलो तलाको कोठामा कान्तिपुर पत्रिका पढ्दै थिए । शुरुमै मेच पुरै हल्लियोे । भुइचालो आयो भन्दै जुरुक्क उठे, चलाइ रहेको काखे कम्प्युटरलाई ओछ्यानमा फाल्दै तल ओर्लन खोजे तर सकिन । कोठाको ढोकामा आइपुग्दा पुरै भर्याड० नाचीरहेकाे देखे । ढोकाकै चौकोस र खापा जोडले समातेर उभिइरहे । घर ,भर्याड० हल्लिएको देख्दा अब केही बांकी नरहने भो,घरसंगै अफु पनि नबांचिने भो मृत्यु पक्का छ भन्ने मनमा लाग्यो । तर म दिमाग सून्य भएर ढोकामै बसेर भुइंचालो आयो भुइचालो आयो भन्दै एकोहोरा कराएर बसीरहे । बास्तबमा म केहीसमय चेतना गुमाएको अवस्थामा पुगेछु । मलाई पुरै घर हल्लाएको र आफु हल्लीएको बाहेक ’round घटेका घटना’bout केही थाहै भएन । अलि पछि घरभित्र पुरै धुवां मडारिएको जस्तो लाग्यो । बेगले हावाहुरी चलेर भरयाड० छोपेको जस्तापाताको आवजसुन्दा ती हावामा उड्न तयार भएजस्तो लाग्यो । उभिनै गाह्रो भए जस्तो भयो । त्यसदिन अरु परिबार तल्लो तलामै थिए । बुढी तलको ढोकामा बसेर नाती छैन , नाती कां गो भनेर एकोहोरो कराइ रहेको सुने । नातीछैन भनेको सुनेपछि म चारहात खुटृा टेक्दै भर्याड०बाट तल ओर्लिए । बुढि एकोहोरो लौ न नाती छैन भनेर उ ढाेकाकै सहारा लिएर कराइ रहेकी थिइ । भुइचालोले सातो लि रहेको यति बेला आफनो ज्यान बचाउने सोच भन्दा पनि नातीको मायाले मलाई घरका दुबै कोठामा लग्यो , हेरें कोही थिएनन् । त्यसपछि हानिदै  बुढीलाई तान्दै बाहिर  बाटोमा लरबरिंदै पुगे। बाटोमा थुप्रै मानिस जम्मा भै सकेका रहेछन् । छोरी नाती ना’em घर अगाडीको बारीको पाटमा पुगेर हामीलाईनै हेर्दै रहेछन् । भेटपछि एकछिन बांचेकाे हर्षमा रुवाबासी चल्यो । सबैलाई घर नजिक नबसौ भन्दै बारीको बीचतिर गएर बसाै भन्दै अाफै अगाडी लागे ।  एकै छिनमा घर अगाडीको आफनो बारीभरि मानिसले भरिसकेका थिए । हाम्राे बारी दायां वायांका घरबाट वच्न अलि सुरक्षित थियो । मकै भटमासका टुसा माटा माथि छर्लङग देखिन्थे । यस्ताे बेलामा पनि सांधको बारीमा मानिस टेक्न नदिन वुढा वुढी छेकिरहेका थिए । यस्तो बेलामा बालीको वास्ता गर्ने कुरै थिएन । बारीमा बसीरहंदा पनि भुइचालोले आफनो तान्डबनृत्य देखाइ रहेको थियो । हामी डरले चाउरिरहेका थियौ । फोनको महत्व यहीबेला देखियो । नसनाता इष्टमित्र कसैलाई फोन लाग्दैन । फोन गए पनि उठ्दैन । आइहाले पनि कुरा बुझिदैन । हामी त बांच्याै फलानाे के भयाे हाेला । बहिनीकाे के भयाे हाेला , घर बाहिर गएकाे छाेरालाइ के भयाे हाेला, नाता गाेता सबैतिर सबैका मन दाैडिरहेका थिए । भुइचालाेले भुइ अनि घर नचाइरहन्थ्याे, हामी बांचेकाेमा खुसी हुंदै बच्न हरसंभव काेसिस गरिरहेका थियाैं ।

कोही शिव शिव भन्छन् । कोही नारायण नारायण भन्छन् । कोही प्रभु हामीले जानी नजानी केही गर्यौहोला माफ दिनुस भनेर हात जोडीरहेका छन् । पटक पटक आएको भुइचालोले सबैको नौ नारी गलाएको थियो । बारीका पाटामा र सडकमा  अाेहाेर दाेहाेर गर्ने मानिसहरू  समाज अस्पतालमा यति मानिस मरे । काठमाडौंमा लाखौ मानिस पुरिए रे । बस ट्र्क जताततै पल्टेर सडक अस्तव्यस्त छन् । यस्तै यस्तै हल्ला चलिरहेको थियो । समाज अस्पताल पुगियो । सडक अस्पताल भएकाे थियाे । मानिस व्यवस्थित गर्न लागियाे । टौखेलका ४ जनाले ज्यान गुमाइ सकेका रहेछन् । सडककै एकातिर सेतो कपडा ओढाएर लास लस्करै सुताइएको थियो । घरको कामगर्ने तराइका मानिसहरु थुप्रै घाइते भएर सडकमै सुति रहेका थिए । युवाहरुले सडकमा गाडी व्यवस्थित गरिरहेका थिए । सतुंगलबाट ल्याएको माटोमा पुरिएको अढाइ दुई वर्षको बच्चाको अवस्था देख्दा आफनै ओठ मुख सुके । डाक्टरको लामो प्रयास पनि केही लागेन । एकजनाले बोकेर त्यही लासको लस्करमा राखिदिए । काेही कराउंदै बा अामा, छाेरा नानी भनेर रूंदै थिए । एकैछिनमा माहाेल बिभत्स भयाे ।

घर फर्कने कसैको आंट आएन । बांसको जोहो , लठ्ठीे घोचाको जोहो गरेर बारीका पाटामा अापफना घरघरमा जेभएका प्लास्टिक, तन्नाकपडा ल्याएर बेलुका टाउको छोप्ने सम्मको व्यवस्था सामुहिक रुपमा बस्ने जोहो गर्न थाले । डस्ना र सिरक नभै सुत्न नसक्नेहरु पनि त्यसदिन चिसो बारिको भुंइमै टाट , फोम ,सुकुल ओच्छ्याएर बस्न बाध्य हुनु पर्यो । केहीले घरभित्र छिरेर कपडा ओछ्यान ल्याए । हामीले पनि सुकुलमै त्यो रात काट्यौ । पालमा रात काट्दा घरमा अर्को विपत् चोर लाग्छ कि भनेर सबै अत्तालिएका थिए । पालैपालाे रेखदेख गरियाे । पहिलाे दिन खानाको जोहो भएन, जाेसंग जे छ एक अापसमा बांडिचुंडि गरी चिउरा दालमोठ यस्तै यस्तै खाएर पहिलो दिन काटियो । रातमा पानी परेर मानिसको अझ धैर्यताको परीक्षण प्रकृतिले गर्यो । पहिलो रात कोही सुते कोही जागाराम बसे । नाती सानो भएकोले मैले दुइ तीन बजेसम्म जागाराम बसेर उसको रेखदेख गरे । पाल भित्र जात थर भाषा, घर धनी डेरावाला , सबैकुरा विर्सेर सामुहिकताको भावनाले पालभित्र रहेका थिए । भाेलीपल्ट  चार पांच घरको एउटै चुल्हो बने । यस दिन राज्यको खोजी कसैले गरेनन् । राज्यले पनि के पो गरोस् ,देशभरी यही पिडा छ भनेर सबै चुपलागे । संचारले खुब काम गर्यो । एफएम रेडियो । नेपाल रेडियोले पुरा रातभर देशभरको खवर सुनाइ रह्यो । संचार जगत नभएको भए हल्लाले मानिस धेरै थिलथिलो हुने थिए । दूरसंचारले राष्ट्र्यि अन्तराष्ट्र्रिय कल निशुल्क गर्न पाइने गरी दिएको सुविधा प्रशंसनियनै भयो ।

देशमा स्वदेसी विदेशी खर्चमा भूकम्प सम्वन्धी गोष्ठि सेमिनार , प्रशिक्षण , उद्धारगर्ने तौर तरिका सम्वन्धी तालीम थुप्रै भएका कुरा सुनिएका थिए तर भुइंचालो पछि त्यस्ता गोष्ठि सेमिनारले उत्पादन गरेको कार्यकर्ता कोही पाइएन । कोही देखा परेनन् । सेना र प्रहरीनै यस क्षेत्रमा अगाडी देखिए । उनीहरुका काम प्रशंसनिय भए । धेरै मानिसले पुर्नजन्म पाए । यतिबेला त गाउ, नगरका टोल टोलबाट केही न केही मानिस केही चिन्ह लगाएर देखापर्नु पर्ने थियो । तालिम गोष्ठिबाट सिकेका कुरा व्यवहारमा देखाउन पनि आ आफनो गाउं टोलमा देखा पर्नु पथ्र्यो । तर त्यस्तो देखिएन । भूकम्प पछि उद्दारका तौर तरिकामा पनि सबै अलमलिएकै देखियो । मानिसमा भूकम्प सम्वन्धी जनचेतना र सचेतनता भने संचार माध्यमका कारण केही भएको देखियो । सबै तालिमे भएर अाफुले सकेकाे सबैले गरेकै देखियाे । भूकम्प अाएपछि गर्ने कुरा ठूला तारे हाेटलमा भन्दा बरू प्रत्येक गाउं, टाेलका मानिस जम्मा पारेर जनचेतना बांड्दा सिकउंदानै पछिका दिनमा राम्राे हाेला जस्ताे लाग्याे ।

दोस्रो दिनभरी हल्लाको बजारले ठाउं पायो । हल्ला पनि के के हो । १० रेकटरको भुइचालो आउंदै छ । धरहरा छैन, घंटाघर छैन । सिहंदरबार छैन । सबै मठ मनिदर छैनन् पशुपति चांही केही भएन रे । दुइघंटे हल्लाले पनि संसारै पिट्याे । बिविसीले भनेको यति बजे ठूलो भूकम्प जान्छ रे । ठाउं ठाउंमा माइकिंग गर्दै २ घंटा घरमा नवस्नु भनेकाे छ भन्ने हल्लाले निकै ततायो । फलानो ज्योतिषले पहिलेनै भनेको थियो रे भुइंचालो आउंछ भनेर ।

पालै पिच्छेको चुल्हो चौको बन्यो, भान्छा, र सुताइ सामुहिक भयो । हाम्रो पालमा बस्ने ४ परिबार मिलेर एउटै डिक्चीको भात र ठूलो कराइमा पाकेको गुन्दुक भात खाइयो । डरमानी मानी बनभोज मान्दै खाइयो । बेलुका हाम्रै पालका सहयात्री भाइ बिश्वम्भरको जन्मदिन भनेर उनका तर्फबाट भान्छामा मासु पाक्ने भयो । हिजोको अनिदो आज त राम्ररी सुत्न पर्छ भनेर दिउंसै पाल मिलाइ सकेका थियौ । एउटै पालमा टाउका जोडेर दुइलाइनमा बीस बाइस जना सुत्ने व्यवस्था मिलायौ । पकाउने काममा लोग्नेमानिस लाग्यौ । तर खानेबेलामा मुसलधारे पानी परेर कहां खान पाउनु कहां बस्नु बिजोकनै भयो । ओढ्ने ओछ्यान सबै भिजे । केटाकेटीहरु भोकभोकै लडे । प्लास्टिकका टुक्रा टाक्री जोडेर आफनै सिपमा बनाइएका पालले पानी छेक्न सकेन । मुसलधारे पानीबाट बच्न मानिसहरु फेरी ओढ्ने ओच्छयान बोकेर घर घरकै पिंढी बरण्डामा पुगे । बारीका पाटामा रहेका केही पालमामात्र मानिस बांकि रहे । हाम्रो पालमा पनि चार पाच जनामात्र जे भए पनि पाल नछा्ड्ने भनेर बस्यौ । राती फेरी गडगडाउंदै भुइचालो आइहाल्यो । सबै आफना ओछ्यान ओड्ने बोकेर फेरी त्यहि चिसो पाल र भुइमामै आइपुगे । पानी परेर गिलो भएको जमिनमा मानिसहरु फेरी बोरा दरी , फोम ओछ्याउंदै रात बिताए । दोस्रो दिनको रात अघिल्लोदिनको भन्दा अझ कस्टकर रह्यो । बल्ल तेस्रो दिन चांही दुइदिनको अनिदो हल्लाले थिलथिलो भएको शरीर सुकुलमै मजाले निदाइयो । तेस्रोदिन बेलुका पनि हाम्रो भान्छामा पाकेको गुन्द्रुकको झोल यति मिठो भयोकि, थपि थपि सुप संझेर खाइयो । यसरीनै अर्को दुईदिन समेत पांचरात आफुले आफनै सुरक्षाको लागि बनाएको घरलाई टुलुटुलु हेरे बारीका पाटामा बितायौ । बारीका पाटामा प्लास्टिकको ओतमा सुतुन्जेल के लाग्यो भने भुइंचालोले मानिस मार्ने हैन रहेछ । हामीलाई मार्ने त हाम्रै मानबीय कमजोरीले बनेको संरचना घर पर्खालले पो रहेछ भन्ने ज्ञान मिल्यो ।
हाम्रा बाउ बाजेका पालामा अहिलेको जस्तो सामाजिक संजाल र मोबाइल नभएकोले हल्ला छाप्रोमै सिमित हुन्थ्यो होला । अहिले त एउटा हल्ला सुनेर अर्को गाउं वा जिल्लाको मानिसलाई सोध्दा हावा भन्दा छिटो पुगेको उही हल्ला सुनाउंथे । हल्लाको खेति गर्नेहरुलाई पनि कति आनन्द लागेकोहोला अरुलाई त्रसित पारेर । दुइघंटे हल्लालाई चिर्न खोजे पनि यतिका दिन त बसी सकियो ,२ घंटाको कुरा के भो र हेरिदिउं न भनेर मानिसहरु ग्वारग्वारती बारीका पाटामा आ आफना पालमा भेला हुन थाले । यसरीनै ५ दिन हामीले आफनो प्यारो घरबाट डराउंदै बांच्नका लागि घर छोडर बितायौ । कसै कसैले भुइचालो गएको चौथो रात राहत भनेर २ माना चिउरा ४ पोका चाउचाउ ल्याए । दुइवटा प्लासिटकका पाल आइपुगे । हामीले संझ्यौ राज्य हाम्रो भन्दा बढी क्षति भएको पहाडतिरै लाग्यो होला भनेर तर संचारमाध्यमबाट सुन्दा उनीहरु पनि बस्नका लागि पाल पाइएन , खान पाइएन भनेर रोदन गरिरहेको सुन्दा सरकार अलमलिएको जस्तो लाग्यो ।

भूकम्प अाएकाे तेस्राे दिन कालिमाटी, भीमसेनस्थान हुंदै बसन्तपुर , हनुमान ढाेका , धरहरापुग्दा देखिएका दृश्यले मन थामिनसक्नु  भयाे । क्यामरामा कैद गर्दा पनि सपना जस्ताे लागिरह्रयाे । मन मानेन पछि पाटन र भक्तपुर पुगे ।  ५ दिन बितेपछि गाउंमा केही  राहतसामाग्री अाए । कसरी बांड्ने भन्ने छलफल धेरैका बीचमा बसेर गरियाे । क्षतिकाे बिबरण संकलन गर्न राज्यबाट टाेली अायाे । त्यसका पछि पछि तीनचार दिन लाग्याै । भत्किएका  र जिर्ण भएका घरहरूबाट सरसामान निकाल्न  नपाएका त्यस्ता घरमा ज्यानकाे जाेखिम राखेर मालसामान अन्नपात, सबै निकाल्याै ।

पहाडमा एकीकृत बस्तीः
अब पहाडमा रहेका घरहरु यथास्थानमै बनाउन वा मर्मत गर्न पैसा बांडेर राज्य पन्छने होइन । पहाडमा छरिएर रहेका बस्तीहरुलाई एकीकृत बस्तीका रुपमा बसाल्नुपर्छ जसले गर्दा नया संरचनाको सृजना हुन सक्छ । अहिले आएको विपदको घटनालाई हामीले अवसरका रुपमा लिई अब नयां ढंगले सोच्ने योजना बनाउनेतिर लाग्नु पर्छ । अब बन्ने घरहरु व्यवस्थित सुरक्षित र भरपर्दो हुनु पर्छ । सडक संजालले छाेएकाे हुनुपर्छ । धेरै पहिलादेखि पहाड घुम्नजांदा मेरो मनमा यही कुरा आउंथ्यो । अहिले विद्धानहरुले पहाडमा एकीकृत बस्ती हुनुपर्छ ,बनाउनु पर्छ भन्ने सोच राख्नु भएको छ त्यसैले यसलाई व्यवहारमा ल्याउनु पर्यो । म आफै अमेरिका पुग्दा त्यहांको एकैनासे ठुला ठुला एकिकृत बस्ती देख्दा मेरो त्यो सोचाईले अझ मूर्त रुप लियो । । एउटै मापदण्ड, एकै उचाइ भएका घर र घरमा बस्ने मानिसका लागि चाहिने सम्पूर्ण कुराकोे जोहो गरेको व्यवस्थित बसोबासमा रहने मानिसले राज्यबाट पाएको सेवा सुविधा लोभलाग्दा थिए । हामीकहां पनि यस्ताकुरालाई व्यवहारमा ल्याउन सक्यौ नेताहरुले दूरदर्शीता देखाउन सके लोकतन्त्रको जग मजबूत हुने थियो । बिश्वसामु हामीले विपद्लाई एउटा नयां संरचनाकासाथ बदलेको सन्देश दिन सक्नुपर्छ । नेपाल र नेपालीले अवसर पाउंदा गर्न सक्छन् भन्ने देखाउन सक्थ्यौ । जसले गर्दा खेतीयोग्य जमिन खण्डिकरण हुने थिएन । अन्न फल्न पाउने थियाे, अरुमा पुरै आत्म निर्भर हुनु पर्ने थिएन । जथाभावी बाटा बनेर प्रकृतिको दोहन हुने थिएन । गाउको एउटा घरबाट अर्को घरसम्म पुग्न घंटौ समय लगाउनु पर्ने थिएन । पानी, बिजुली, टेलीफोन शिक्षा स्वास्थ्य, इन्टरनेट जस्ता सुविधा दिन राज्यलाई सजिलो हुने थियो । आपत बिपतका घडीमा राज्यले तुरुन्त आफना सेवा पुराउन सक्ने थियो । फोहर संकलनका लागि मार्ग खुल्थो । बर्षेनि आउने बर्षा ,पैह्रोबाट धनजनको क्षति र राज्यले यसका लागि खर्चने समयमा अरु बिकास निर्माणमा लाग्न पाउने थियो । पहाडमा छरिएर रहेका वस्तीले बिकासको प्रतिफल लगायत आधुनिक राज्यको सेवा सुविधाबाट बन्चीत हुन परेको छ । यस्ता सबै सुविधा सहरमा बस्नेले मात्र उपभोग गरेका छन् । जसका कारण पहाडका मानिस तराई र सहर पस्न आतुर रहेका छन् । पहाडमा बस्नेहरु मध्ये पनि जो सार्मथ्य पैसावाल र पहुंचवाला छ उसैले मात्र यी सुविधा गाउं र सहरबाट लिन सकेका छन् । त्यसैले अब नयां सोचका साथ जग्गा एकिकरण गरी उपयुक्त स्थानहरुको छनौट गरी एकीकृत वस्ती बिकास गर्ने हो भने सबैले बिकासको प्रतिफलको उपयोग गर्न सक्छन् । नयां नेपालको सृजना हुन सक्छ । सबै ग्रामिण भेगहरुमा एकिकृत सहरीकरणको अवधारणल्याइ अगाडी बढ्नुपर्छ ।

खुल्लास्थानको जोहोः
सहरीकरणसंगै खुल्लास्थानको अभाव हुंदै गएको छ । धेरै पहिलादेखिने यस्को जोहो हुनुपर्छ भनेर आवाज उठे पनि राज्यले कानमा तेल हालेर बसेको छ । अमेरिका पुग्दा देखियो खुल्ला पार्क र चौरको महत्व । एउटा नगरपालिका भित्र २१ वटा भन्दा वढी स्थानमा ठुला ठुला खुल्ला पार्क चौर देखियो । आपत्त विपत्त परेका बेला घनाबस्तीका मानिस कहा जाने ? यसपालाको भूइचालोमा सहरमा मात्र हैन गाउमा पनि व्यक्ति बिषेशका जग्गामा भुइचालोबाट बच्न भेला हुनु पर्यो । पाल हालेर सुत्न त्यही व्यक्तिका जग्गामा बस्नु पर्यो । वर्षाकाे समय परेकाे हुंदाे हाे त । खुल्लास्थानको जोहो नहुने हो भने अव गाउंहरुमा पनि विपद्का बेला बस्न ठाउं हुने छैन । सहरका धेरै ठाउंमा सडकमा, खोलाका किनारमा मानिसले रात बिताउनु परेको देखियो । एसियाकै परेडखेल्ने ठूलो चौरको रुपमा रहेको टुंडिखेल सबैले आफुखुसी बांडिचुंडि सकेर बांकी रहेको सानो टुंडिखेलमा यसपाला काठमाडौं बासीले आश्रय लिन पाए । संस्कृतबिद सत्यमाेहनकाे संझाइ मननयाेग्य छ, उनले ९० सालकाे भूकम्पमा पाटनकाे न्याैटाे टाेलकाे चाैरले सबैलाइ अाश्रय दिएकाे थियाे । अहिले ०७२ सालमा  ८२ वर्षपछि अाएकाे भूकम्पलार्इ पनि त्यही न्याैटाे टाेलकाे चाैरले अाश्रय दियाे । त्यस्तै अहिलेकाे दशरथ रंगशालादेखि रानीपाेखरीसम्म फैलिएकाे तत्कालिन टुंडिखेलमा जताततै पाल टांगिएका थिए । घर नजिक चाेक र देवल हुने बाहेक सबै त्यही टुंडिखेलकाे चाैरमा अाश्रय लिन पुगेका थिए । वहांकाे याे भनाइबाटनै  खुल्ला चाैर पार्ककाे कति महत्व छ भन्ने कुरा छर्लङग हुन्छ । अहिले नै यस सम्वन्धी योजना बन्नु पर्यो अनि विपत्तको अवस्थामा भरपुर उपयोग हुन सक्छ । खुल्ला पार्क चौरसंगै प्रयाप्त सार्वजनिक भवन पनि वडा, गाउं पिच्छे हुनु आवश्यक छ । अब अलि बृहत फराकिलो सोचका साथ अहिले देखिनै नबनाउने हो भने भोलिका विपत्तीका दिन पछुताएर मात्र केही हुनेवाला छैन ।

गाउं सहरमा घर निर्माणः

भू उपयोग नीति अत्यावस्यकिय छ । कहां खेती लगाउने । कहां सहर बसाउने , कहां गाउं बसाउने । कहां पार्क बनाउने । कहां उद्योग चलाउने । बन कहां लगाउने आदि आदि व्यवस्थित रुपमा गर्न यो आवश्यक छ । अब घर निमाएण गर्दा कहां कसरी कुन मापदण्ड भित्र रहेर बनाउन पाउने । यसका लागि घर बनाउनेले गर्नु पर्ने कुरा के के हुन् स्पट हुनु पर्छ । बिना प्राविधिक । इन्जिनियरहरुको रेखदेख बिना सहरमा होस गाउंमा घर बनाउन नपाइने नीति ल्याइनु पर्छ । नगरमा मात्र हैन गाउंमा पनि स्वीकृतिलिनु पर्ने व्यवस्था अनिबार्य गरिनु पर्छ ।घर कस्ताे कहां बनाउने, ठाउं जांचिने माटाे परीक्षण गरिने व्यवस्था पूर्ण रूपमा कडाइकासाथ लागुहुनु पर्छ । घर बलियाे हुनमा निर्माण सामाग्रीकाे पनि गुणास्तरीय हुनु पर्छ। बजारमा उपलब्ध हुने सिमेन्ट, डन्डी ,बालुवा ,गिट्टी काे गुणस्तर परीक्षणा राज्यबाट कडाइकासाथ हुनुपर्छ । उपभाेक्ताले खरिद गर्ने यस्ता सामानकाे सुनिस्चितता गर्न काम त राज्यकाे नै हाे नी । यस्ता कुराकाे जिम्मेवारी लिनेले जिम्मेवारी पुरा गरे नगरेकाे जिम्मेवारी पाउंदाकाे अवस्थामा मात्र हैन रिटायर्ड अवस्थामा पनि कठघरामा उभिनु पर्ने कानून वन्नु पर्छ । अब हतारिने हैन व्यवस्थित बसाेबास नीति, भवन संहिता ल्याएर मात्र घर निर्माणा गर्न पाउने व्यवस्था सहित कार्य हुनु पर्छ । अाजकाे नरसंहारबाट सिकेर भाेलीकाे पिंढीले याे दुख भाेग्न नपर्ने जिम्मेबारी तपाइ हामी सबैकाे कांधमा अाएकाे छ । हेराै के हाेला ।

अात्मीय साथी पुरेन्द्रप्रति हार्दिक श्रद्धान्जली ।

अर्काे तेस्राे भागमा भूकम्पकै कुरा लिएर अाउने छु ।  जय ब्लग ।

बिनाशकारी महाभूकम्प २०७२ (१)

बिनाशकारी महाभूकम्प २०७२ (१) २०७२ साल बैशाख १२ गते शनिबार बिहान ११.५६ बजे गोरखालाई केन्द्र बनाएर अाएकाे ७.६ रेक्टर स्केलको भूकम्पले ठूलो मानबीय तथा भौतिक क्षति बनायो । अनुमानै गर्न नसक्ने भौतिक क्षति, अकल्पनीय मानबीय क्षति देख्नु पर्यो । १९९० सालको भूकम्पको कहालीलाग्दो बृतान्त सुन्दै आएको पुस्ताले आफनै अगाडी भूकम्पको तान्डबनृत्य देख्नु पर्यो । भूक्म्पले लिच्छबि र मल्लकालिन ऐतिहासिक र सांस्कृतिक सम्पदाले भरिपूर्ण सहर काठमाडौं, भक्तपुर र पाटन क्षेत्र पनि यस्को चपेटाबाट बाहिर पर्न सकेन । पुर्खाको परिश्रम र पसिनाले निर्माण भएको हाम्रो पहिचान, गौरब गर्न योग्य हाम्रा सम्पदा  धेरै जसाे ध्वस्त भए । बिश्वसम्पदा सूचीमा रहेका दरबार, मन्दिर ,ऐतिहासिक सम्पदा र सत्तल लगायत थुप्रै कुरा क्षतबिक्षेत हुनपुगे । काठमाडौंमा रहेका काष्ठमण्डप, धरहरादेखि बसन्तपुर दरबार स्क्वायर र पाटन तथा भक्तपुर दरबार स्क्वायरका पुरातात्विक सम्पदा, अन्य मन्दिरहरु एकैछिनको बिनाशकारी भूकम्पले क्षतबिक्षत हुन पुगे । नेपालको इतिहासमा आजभन्दा ८२ बर्ष अगाडी यस्तै ठूलो बिपत्ति आएको थियो । अहिले फेरी त्यही बिपत्ति दोहोरिएको छ , अझ भयंकर रुद्र भएर । बि.सं. १९९० साल माघ २ गते दिनको २ बजेर २४ मिनेटजांदा आएको महाभूकम्पले बिनाशपारेको कथा भुक्तभोगीहरुले सुनाउंथे । अहिले त्यस्तै अर्को बिनाशकारी महाभूकम्पको कथा फेरी यो पुस्ताले कतिसम्म सुनाउने हो थाहा छैन । यसपटक काठमाडौंबाट ८० किलोमिटर उत्तर पश्चिम गाेरखा सदरमुकामबाट ५२ किमि टाढा गाेरखा र लमजुड०को सीमा समुन्द्रसतहबाट १९१० मिटर उचार्इमा रहेकाे बारपाकलाई ( इपिसेन्टर ) केन्द्र बिन्दु बनाएर करिब १ मिनेट आएको महाभूकम्पले क्षतबिक्षत बनायाे । यस अघि बि.सं. १९९०( सन् १९३४ ) सालमा संखुवासभा जिल्लाको चैनपुरलाई केन्द्रबिन्दु बनाएर आएको ८.२ स्केलको महाभूकम्पले ८ हजार ५ सय १९ ( महिला ४ हजार ६ सय ६९, पुरुष ३ हाजार ८ सय पचास ) जनाको ज्यान लिएको थियो । काठमाडौंमा मात्र करीब ४ हजार ५ सय ( पुरुष १ हजार ९५२,महिला २ हजार २९६ ) जनाले भूकम्पका कारण ज्यान गुमाएका थिए । ९० सालको भूकम्पजांदा काठमाडौं उपत्यकाको जनसंख्या करिब २ लाख थियो हाेला । अहिले करिब ३५ लाख छ । त्यससमयमा मुलुकभर १२ हजार ३ सय ९७ घर पूर्ण रुपमा ध्वस्त र ४३ हजार ३ सय ४२ घर क्षतिग्रसत भए । अहिलेसम्म नेपालको इतिहासमा यो नै सबैभन्दा ठूलो भूकम्प हो । तर क्षतिको हिसाबले २०७२ को भूकम्प झनै बिनासकारी देखिएको छ । यससंगै समयले फड्को मारेको रोचक प्रसंग पनि हामी जोड्न सक्छौं । १९९० सालको महाभूकम्पमा तत्कालिन श्री ३ प्रधानमन्त्री जुद्धशमशेर शिकार खेल्न बर्दियाको बगेडी शिकारी क्याम्पमा थिए । विपत्तिको सूचना पाएर काठमाडौं आइपुग्न उनलाई २० दिन लागेको थियो भने यसपटकको महाभूकम्पको समयमा प्रधानमन्त्री सुशील कोईराला इण्डोनेसियाबाट थाइल्याण्डतिर उडिरहेका भए पनि भोलिपल्टै काठमाडौं आइपुगे । त्यसो त २०४५ सालको भदौ ५ गते बिहान पौने पांच बजे आएको ६.७ रेक्टर स्केलको भूकम्पले पनि ठूलै बिनाश नगरेको होइन । उदयपुरस्थित मुर्कुचीलाई केन्द्रबिन्दु बनाएर आएको झन्डै ४० सेकेन्डकाे त्यो भूकम्पले करिब ७ सय ५० जनाको ज्यान लिएकोे थियो । २०६८ साल आश्विन १ गते बेलुका ६.२५ बजे ६.८ रेक्टरस्केलको भूकम्प आयो , जसको केन्द्र काठमाडौंबाट २७२ किमि पूर्व रहेको सिक्किम थियो । यो भूकम्पलाई त्यतिबेला ९० साल पछिको ठूलो मानिएको थियो । भूकम्पका कारण बेलायती राजदूताबासको पर्खाल भत्कदा तीन जनाको ज्यान लिएको थियो । त्यस्तै ०३७ मा बझाड०लाई केन्द्रबिन्दु बनाएर आएको ६.५ को भूकम्पले पनि ९ सय पांचजनाको ज्यान लिएको र १ लाख ४० हजार ९ सय ९३ घर भत्किएका थिए । बिनासकारी भूकम्प संधै उस्तै उस्तै हुंदो रहेछ पहिले जस्तै यसपटक पनि एकै दिनमा कयौं पटक आएका भूकम्पका धक्काले मानिसलाई त्रस्त पारेको थियो । बरिष्ठ भूगर्भबिद डा. सोमनाथ सापकोटाको अनुसार भूकम्प आएको पहिलोदिन शनिबार बेलुकी सात वजेसम्म ५२ पटक भूकम्प गएको थियो । ५ रेक्टर स्केल भन्दा ठूला २० र अरु सो भन्दा साना भूकम्प गएको थियो । स साना त गन्नै नसकिने असंख्य थिए ।नेपालमा अाएका महाभूकम्प र त्यस पछि अाउने परकम्पन सम्वन्धी यथार्थ कुराहरू  लेखिएका पाइदैन । बिज्ञानले भूकम्प पछि परकम्पन जान्छ त भनेकाे छ तर कति समयसम्म भन्ने कुरा भन्न सकिदैन रहेछ । १९९० मा महाभूकम्प पछि कति समय परकम्पन भयाे त यस’bout पनि अाधिकारीक तथ्य कतै पाइदैन । कम्तीमा तीन महिनासम्म परकम्पन अाएकाे कुरा गाेरखापत्र ( ११ बैशाख १९९१ ) ले लेखेकाे पाइयाे । जसमा  लेखिएकाे छ अझसम्म नेपालमा कहिले कांहि अलि अलि भुइंचालाे जांदैछ , यसमा सर्बसाधारणले अात्तिनु पर्ने कुरा केही छैन ।

नेपालमा रेकर्ड गरिएका भूकम्पमध्ये बि.सं १३१० काे पहिलो बिनासकारी भूकम्प मानिन्छ । सो भूकम्प असार शुक्ल तृतीया तिथी सोमाबारका दिन करीब ७.७ रेक्टर स्केलको थियो । भूकम्पमा राजा अभय मल्लको निधन भएको थियो । सो भूकम्पमा काठमाडौंका एकतिहाई मानिसको मृत्यु भएको ठानिन्छ । त्यसबेला काठमाडौंका स्थानीय बासिन्दाले १५ दिन देखी एक महिनासम्म सहर छोड्न परेको थियो रे । इतिहासकार महेशराज पन्तकाे भनाइमा भने न्रेपालमा २४ डिसेम्वर १२२३ मा अाएकाे महाभूकम्प’bout गाेपाल राजबंशावलीमा उल्लेख रहेकाे कुरा बताउनु हुन्छ । यसाे हाे भने त नेपालमा ८०० बर्ष पहिले देखि भूकम्पकाे कुरा लेखिएकाे पाइयाे ।   त्यस्तै रेकर्ड गरिएका भूकम्पमध्ये बि.सं १३१६ सालको भूकम्प पनि बिनाशकारी नै थियो । भूकम्पको इतिहास हेर्दै जांदा बि.सं. १४६३ मा आएको बिनासकारी भूकम्पले पनि सयौं मानिसको ज्यान लिएको थियो । हजारौ घर भत्किनुका साथै अहिले ०७२ को भूकम्पले जस्तै त्यतिबेला पनि रातो मच्छिन्द्र्रनाथको मन्दिर लगायत अरु दर्जनौ मन्दिर ढलेका रहेछन् । बि.सं.१७३७ र १८६६ साल जेठ १० गते गएको भूकम्पबाट काठमाडौं र ललितपुरमा ठूलो मानबीय क्षती त भएन तर मठ मन्दिर भने प्रशस्तैमात्रामा क्षति भएको इतिहास पढ्न पाइन्छ । बि.सं. १८२४ असार १ गते गएको भूकम्पको एकै दिनमा २१ पटक र बि.सं. १८८० यमपन्चकका दिन आएको भूकम्पको एकैदिन १७ पटक भूकम्पको धक्का आएको थियो । बि.सं. १८९० सालको भदौ १२ गते सोमबार बेलुका करिब ६ बजेतिर आएको भूकम्पले काठमाडौंमा भएका दुई वटा धरहरा मध्ये एउटा पुरै ढलेको थियो भने अर्को भीमसेन थापाको घर अगाडि भएको धरहरा आधा भएको इतिहास छ । त्यो आधा भएको धरहराको इतिहास पछि पूर्ण हुन नसकि इतिहासमै सिमित रह्योे । १८९० असोज १० गते र १८९१ सालको असार र असोज महिनामा पनि अर्को दुइवटा ठूला भूकम्प गएको थियो । आजभन्दा ८२ बर्ष अगाडि अर्थात बि.सं. १९९० सालमा गएको महाभूकम्पले भने ठूलो धनजनको क्षति बनाउनुका साथै पुनः दोस्रो पटक १०८ बर्षअघि भीमसेन थापाले बनाएको ११ तले धरहरा चौथौ तलामाथिबाट भांचिएको थियो । १९९२ मा पुनः निर्माण भएको काठमाडौको पहिचानको रुपमा उभिएको धरहरा ०७२ को महाभूकम्पले तेस्रो पटक फेदैबाट टुक्रा टुक्रा पारेर भैंमै ढालिदियो । यसपटक ढल्दा आफुमात्र ढलेन भनिन्छ एक सय पचपन्न जनाको ज्यान समेत लियो । धरहरा तत्कालिन राजेन्द्रबिक्रम शाहकी बज्यै ललित त्रिपुरासुन्दरीदेबीको स्मृतिमा तत्कालिन प्रधानमन्त्री भीमसेन थापाले बि.सं. १८८२ मा बनाएका थिए । ००७ साल अघिसम्म धरहराको टुप्पोबाट बिगुल फुकेर सूचनाकाे जानकारी गराउने प्रचलन थियो रे । इतिहासकार तुलसीराम बैद्यले भनेका छन् ००७ सालमा तत्कालीन युवराजा महेन्द्र बीरबिक्रम शाहकी पत्नी इन्द्रराज्यलक्ष्मी बितेपछि मध्यरातमा धरहराबाट बिगुल फुकिएको र त्यही सूचनाका आधारमा सरकारी हाकिम जंगीअड्डाका मानिस, कांठका सिपाइहरु कुदेर पुग्थे । ०४६ साल अघि प्रजाततन्त्र दिबसकादिन पनि धरहराकाे टुप्पाेबाट सेनाबाट बिगुल बजनाइने गरेका थियाे ।  धरहरासंगै १६० वर्षको इतिहास बोकेको नेपालकै पहिलो बिद्यालय दरबार हाइस्कुल, त्यही अगाडिको रानीपोखरी भित्रको मन्दिर पनि क्षतिग्रस्तनै भए । भूकम्प कसरी आउंछ किन आउंछ भन्ने ’boutमा डा. दिपक चम्लागांई लेख्छन्ः नेपालको हिमालय क्षेत्र पहिलेदेखि नै भूकम्पीय रुपमा जोखिमपूर्ण मानिदै आएको छ । बि.सं १३१० यता नेपालमा हालसम्म २१ वटा ठूला साना भूकम्प गएको देखिन्छ । यो भूकम्प २२ औं हो । इन्डियन प्लेट र तिब्बती प्लेट बीचको जब संघात ( कोलिजन ) हुन्छ, यो सन्चित इनर्जीमा सीधै असर गर्छ, र तलबाट प्लेट माथितिर ठेलिन्छ । यसरी प्लेट माथितिर ठेलिंदा इनर्जी थेग्न नसकेर रिलिज हुन्छ र भूकम्प आउंछ । तर यिनले अहिलेको भूकम्पलाइ महाभूकम्प मानेका छैनन् , यो महाबिध्वंशकारी भूकम्प भनेका छन् । बैज्ञानिक परिभाषामा आठ रेक्टर स्केलभन्दा माथिको भूकम्पलाई मात्र महाभूकम्प भनिन्छ । भूकम्प मापन केन्द्रका अधिकृत उमेशप्रसाद गौतमले भनेका छन् , यसपटकको भुकम्प जमिनको सतहबाट १५ देखि १८ मिटर गहिराइबाट आएको अनुमान छ । यसले १ सय २० देखि ३० किलोमिटर लामो दूरीसम्म प्रभाब पारेको छ । सामान्य जमिनको तह तीनवटा हुन्छन् । बैज्ञानिक भाषामा पहिलोलाई क्रस्ट , दोस्रो म्यान्टल र तेस्रो तहलाई कोर भनिन्छ । नेपालको सन्दर्भमा सतहदेखि ५५ मिटर गहिराइसम्मलाई क्रस्ट परिभाषित गरिएको छ । भूकम्पहरु क्रस्टमै जान्छन् । जमिनको जति माथिल्लो सतहमा प्लेटहरु भांचिन्छन् , दोब्रिन्छन् कम्पनको मात्र त्यति नै बढी महसुस हुन्छ । जस्तो यसपटकको भूकम्प पनि १५देखि १८ मिटरको साटो ३० मिटरभन्दा तलबाट आएको भए क्षति र कम्पनको मात्रा कम हुन सक्थ्यो । आज भूकम्प गएको १४ दिन बितिसकेको छ । आजै पनि बिहानदेखि सांझसम्म ५ रेक्टर र सो भन्दा मुनिका गरी ५ पटक भूकम्प गएको छ । अझै मानिसमा यसले त्रास बढाएको छ । भूकम्प बिज्ञहरु ठूलो भुंइचालो पछि सानो आउनु यसको नियतिनै हो भन्छन् । १४ औं दिन आएको खवर अनुसार ६ लाख ६९ हजार ७ सय ७५ जना बिस्थापित भएका छन् । २ लाख ८८ हजार ७ सय ९८ घर पूर्ण क्षतिग्रस्त भए भने २ लाख ५४ हजार ११२ घरमा आंशिक क्षति पुगेको तथ्याड०क बाहिर आएको छ । आजका दिन सम्म २ सय ६४ नेपाली र १११ बिदेशी नागरिक बेपत्ता छन् । मृत्यु हुनेहरुको संख्या करिब ८ हजार पुगेको छ ,यस्मा १७ जना बिदेशी परेका छन् । १६ हजार ३९० घाइते भएका छन् । रास्टि्य भूकम्प प्रबिधि समाजमा रहेकाे तथ्याङक अनुसार  नेपालमा भूकम्प बि.सं.१३१०, १३१६, १४६३, १७३७, १८६६, १८८०, १८९०, १८९१, १९९०, २०३१, २०३७, २०४५, २०५०, २०५१, २०५२, २०५४, २०५८, २०५९, २०६०, २०६८ मा  ठूला र महाभूकम्प  गए । अहिले २०७२ मा गएकाे २२ अाैं भूकम्प हाे । मृतकहरूप्रति हार्दिक श्रद्धान्जली, परिबारजनप्रति समबेदना, पिडितजनप्रति सहानुभूति व्यक्त गर्दछु । जय व्लग । स्रोतः गोरखापत्र, कान्तिपुर, नागरिक, राजधानी, नेपाल, हिमाल र आफनै डायरी ।

१९९० सालकाे भूकम्प

१९९० सालको भूकम्प गएको ४ बर्ष पछि जुद्धशमशेरले राष्ट्रको नाममा गरेको सम्वोधन
व्गममजब)क्जबmकजभच)च्बलब)द्दघटछठ
जुद्धशमशेर जबरा ्र
भाइभारदार प्रजावर्ग,
९० सालको भयानक भूकम्पले हाम्रो प्यारो जन्मभूमि नेपालमा ठूलो उत्पात गरेको साढे चार वर्ष भयो। त्यो उत्पातमा असंख्य धन र जनसमेत धेरै नाश हुन गई के ठूला, के साना प्रायः सबैलाई ठूलो आपत् आइपरेको थियो। परिआएको दुःख धैर्यबलले सम्हाली हुन सकेसम्मको उपाय गर्नु संकटबाट पार हुने बाटो हुनाले पहिलो अवस्थामा पुरिएका मानिसलाई खनी खोस्री झिक्ने, बचाउने, घाइतेहरूलाई औषधिको प्रबन्ध गर्ने, निराश्रय र निर्वस्त्र भई अलपत्र परेकालाई अन्न, बस्त्र, कम्बल दिने, बस्ने ठाउँ नपाई रहेकालाई पाल्न छाप्रो टहरो बाँस रबर टिन पाता इत्यादि पुर्याई दिने, नपाइरहेकालाई पाल छाप्रो टहरो बाँस खर टिन पाता इत्यादि पुर्याइदिने, पुरिएका धनमाल उकासी भत्केका घरको मानमत्ता रक्षा गरिदिने समेत झटपट हुनुपर्ने, काम पल्टन समेत लगाई चाहिने कुराको हारगुहार सहायता इत्यादि जेजे काम भएको थियो सबैलाई थाहै छ।
।
भताभुङ्ग लथालिङ्ग भएका घरवास फेरि खडा गरी सबैले चाँडो विश्राम गर्न पाऊन् भन्ना निमित्त यहाँ चार भञ्ज्याङभित्र र पहाड मधेसको समेत जंगल खोलिदिइ दुनियाका निमित्त लखन रुपैयाको काठपात बेदाममा छोडियो। ठाउँठाउँ भट्टा बनाई पोलाएको करोडन इट, गोदाममा मौजाद रहेको, हजारन लकडी, देशबाट झिकाएको टिन पाता किलाकाँटाहरू सरल मोलमा पाउने प्रबन्ध पनि भयो। नेपालमा भएजति कालीगड पनि पहिले दुनियाका निमित्त छोडिए। भत्किई बिग्रिई खण्डहर सरह शून्य उदासलाग्दो भइरहेका सहर गाउँहरूमा ठाउँठाउँ थुप्रिरहेको र सडकको र दुनियाका नासिएका घरको माटोसमेत भर्ती कुल्ली राखी फ्याँक्न लगाइयो।
।
फण्ड खोली दिनहीन दुःखीहरूलाई त्यसबाट बक्स पाउने बन्दोवस्त पनि हुन गयो। सानाठूला सबैलाई एकै बाजी त्यस्तो ठूलो भूकम्पको मारबाट उठ्नलाई फण्डबाट मात्र नपुग्ने, थातवासको कुरा हुनाले पर्खिरहन पनि नहुने, दाम नभए सानोतिनो काम पनि टक्कै अड्कने, पुगिसरी आउनेहरूसँग पनि सबैका घरमा नगद महजुद नरहने खोजमेल गरुन् भने अर्कालाई पनि उस्तै परिरहेको, ऋण काढ्नातिर लागून् भने स्वार्थी सुदखोरहरू पहिले त्यस्तो अवस्थामा पत्यारै नगर्ने, पत्याइहाले भने पनि ऋणीलाई संकष्ट परेको मौका छोपी बेढव बढी व्याज घीउ खानी खोज्ने भई दुःखीहरूमाथि दुःख थपिन जान भई धेरैजसोलाई आर्थिक संकट पर्न जानाले शोचनीय अवस्थामा रहिरहनुपर्ने भएको देखिँदा तिनीहरूलाई त्यो संकटबाट उकास्ने महलवसरि बिना व्याजमा चार वर्षको भाखा गरी सापट दिनानिमित्त मोरु पचास लाख रुपैया पर सारियो त्यसमध्ये मोरु २९८२३१(६२ सापटीको रुपमा गयो।
।
यी सबै प्रम्बन्ध र मद्दतबाट भूकम्पपीडित सबैले उत्साह बढाई थोरै समयमा नै सुविस्तैसँग आफ्नो थातबास तयार गरी जहान बच्चा मालमत्ता थान्को लगाई आनन्दसँग बस्न पाई आफू अरु उद्योगधन्दातिर लाग्न पाए त्यति मात्र होइन, कसैले त साविक दुईतलेको तीनतले, तीन तलेको चारतले पुराना छाँटकाँटको ठाउँमा नयाँ छाँटकाँटको ठूलो र सुविस्ताको घर तयार गरेका छन्। देवालय पाटी पौवाहरू पनि धेरै नै बने यति हुन गएकोले अ‍ैले देख्ने नया मानिसले हेर्दा नेपालमा भूकम्पको मार त्यत्तिको भएको थियो के त भनेजस्तो दृश्य प्रत्यक्षै देखिरहेछ। यतिसंम यति चाडो हुन सक्नु सानो सन्तोषको कुरा होइन। भूकम्पको त्यत्रो मारमा परेको नेपाल आफ्नै बलले फेरि यति चाँडो खडा भयो भन्ने कुरा छापामा छापिएको तिमीहरू सबैले देखे सुनेकै होलाऊ।
।
कोहीकोही जंगी निजामति जागिरदार रजौटाप्रोहितहरूले तम्सुक लेखी संस्थातर्फबाट सापट लिएको रुपैयाँ कसैले आफ्ना जागिरबाट कटट गराई कसैले आफ्नै घरघरानाबाट ल्याई बुझाइसकेका छन्। ती जागिरदारमध्ये धेरै ऐले पनि जागीरैमा बहाल छन् तापनि तिनीहरूले सोधभर्ना गर्नालाई आधा पेटमा गुजारा गर्नु परेको पनि सम्झीराखेकै छु। त्यो दैवी दुर्घटनामा भत्केका घर पर्खालले मिची अकाल मृत्यु भएकाहरूको आत्माको शानित र उद्धारको खातिर आफूले महाकाली किनारामा गरेको सहस्र गोदानको पुण्य अर्पण र सप्ताह लगाउने काम पनि भयो शास्त्रानुसार तिनीहरूको अवश्य उद्धार हुन गई तिन्को परत्र सुध्रन गएको हुनुपर्दछ दुर्गतिको लक्षण पनि केही कतै देखिदैन सुनिदैन।
।
आफ्ना इच्छाले श्रद्धा गरी अर्पण गर्न ल्याएको द्रव्य यस काममा उठेको फण्डमा राखिदिने बन्दोबस्त भएकोले कुल जम्मा मोरु १०७४६१३(७९ नोटकंरु २७३३१।।।।।३ आएको हो त्यसमध्ये नानी नानी कमान्डर इनचीफ जनरल पद्मशंशेर जंग–राणा र नानी फ।क।ज। मोहनसंशेर जंग राणा प्रवृत्ति ६ जना ९फ।क।ज। बबरसंशेर, द।क।ज। केसरसंशेर, ज। सिंहसंशेर, ज। कृष्णसंशेर, ज। शंकरसंशेर० हाम्रा भतिजाहरूतर्फबाट र सीताभवन महारानी भाउजू औ हामी र हाम्रा बडामहारानीबाट गरी दश लाख चालीस हजार मोरु जम्मा हुन आयो, विदेशमा रहेका नेपाली र नेपालमा रहेका गुरुपुरोहित भारदार दुनियाबाट र नेपालमा रहेका विदेशीहरूबाट गरी मोरु ३४९१३।७९ नोटकंरु ४२९४।। चन्दा आएको थियो।
स्नेहले विशेष सहानुभूति प्रकट गरी बृटिश जापानी हिन्दुस्थानी सज्जनहरूले पनि नोटकंरु २३०३७।२।।३ पठाएका थिए । सो आएको जम्मै दाम फण्डमा जम्मा हुन गएको छ। यो फण्डबाट यहाँ नेपाल खाल्डाका र पहाडका समेत अकिञ्चन दीनदुःखीहरूलाई जिल्लाजिल्ला गाउँगाउँसम्म डोर पठाई अन्न बस्त्र बाँड्ने, ब्यु मासिएकालाई ब्यु दिने, दुनियादारको भत्केको घर छाप्रो कटेरा बनाउनलाई दाम दिने माटो मिल्काइदिने इत्यादि काममा गरी जम्मा मोरु ५४४४।६८ नोट कंरु ३८४२।।। खर्च भइसकेको छ।
।
सोबाहेक भूकम्पले भत्केको बिग्रेका देवदेवालय पाटी पौवाहरूको जीर्णोद्धारको खर्च, भूकम्पोद्धारसम्बन्धी काम गर्नालाई नया थप भएका कामदार कारिन्दाहरूको तलब मसलन्द रेलभाडामा भएको खर्च अधी फण्डतर्फबाट भइरहेको थियो तापनि तिमीहरूलाई मद्दत र सुविस्ता होओस् भन्ने मनसायले सो खर्च पनि सरकारतर्फबाटै गर्ने बन्दोबस्त मिलाएकाले अब फण्डपट्टी नोट कंपनीको पनि मोहरै गरी जम्मा मोरु ५६०९५६। बाकि रहने गराई सापटीवाला तिमी दुनियाहरूलाई पाटीमा सोधभनी गरिदिने बन्दोबस्त गरिएको छ।
।
प्यारा प्रजा हो
यस्तो दैवी चोट हामीलाई मात्र परिआएको होइन, कालचक्रको हेरफेरले अन्तअन्त पनि परेको सुनिएकै छ। त्यस्तो परि आउँदा त्यहाँका वासिन्दाहरूले धैर्यधारण गरी दुःखबाट शिक्षा लिई उद्योगधन्दातिर झन् मन बढाई आफ्नो आँत र मेहनतको जोरले ती अघिभन्दा बलिया भई निस्कने गर्दछन्। यही नेपालमा पनि शक्ति सिंहदेवका पालामा भूकम्पको उत्पात् भएको थियो भन्ने इतिहासको लेख देखिन्छ। त्यत्तिको टाढाको के कुरा सय वर्ष अगाडि १८९० सालमा पनि यस्तै उत्पात्ले धेरै धनजन घर देवालय सहरको नास गरेको रहेछ।
।
त्यसबेला ती भूकम्पले पछारिएका प्रजाहरू केवल आफ्नै आँट र उद्योगका जोरले फेरि उक्सिएका थिए भन्ने पनि बुझिन आउँछ। यी कुराहरूले सदा सर्वदा उद्योगमा दत्तचित्त भई प्रजा प्राणीहरूले आफ्नो जीवन सुजीवन बनाउँछु र स्वावलम्बी भई आफ्नो देशको उन्नति गर्नु असल मार्ग हो भन्ने देखाइरहेको छ। दैवी विपत् परी हानिनोक्सानी भएमा सो हानिको पूर्तिको लक्ष्य गरी विशेष परिश्रम लगाई उद्योग गर्नतिर नलागे अघिका परिस्थितिसम्म पुग्न पनि गाह्रो हुने हुन्छ । उद्योगधन्दाको ख्याल सुखमा भन्दा दुःखको अवस्थामा हुने गर्छ।
।
सांसारिक जीवनमा सँधै सुखको दिन मात्र आइरहँदैन केहीले कस्तै परि आउँदछ, कहिले कस्तै मुलुकमा लडाइँभिडाइको काम परि आयो भने अवस्था अनुसार जस्तो परिआउँदा सो बेहोरी मिठोमसिनोको ख्याल छोडी स्वास्थ्यलाई हानि नगर्ने रुख्खासुख्खा सादा चीज जो पाइन्छ, त्यो पनि आधा पेट खाएर निर्वाह गरी जुन काम गर्नाले आफ्नो मुलुकको परिस्थिति सप्रने र आफ्नो तरफको भलाइ पनि हुने हुन्छ, त्यतैतिर ती मुलुकका प्रजाहरू लाग्ने गर्छन् जस्तो लडाइँ भिँडाइ, उस्तै देशमा परिआएको दैवी दुर्घटना पनि दैवी लडाइँजस्तो हो। अकस्मात् त्यस्तो दैवी परिआएपछि घरबास तयारी गरी जहानबच्चाको थान्को लगाउनामा दत्तचित्त भएझैं तिमीहरूले क्षतिपूर्तितिर जाँगर बढाई उद्योगधन्दामा लागी मितव्ययीको बानी बसाली सकेसम्म चाँडो स्वावलम्बी हुने, धन्दामा पनि दत्तचित्त हुने बेला थियो।
।
अवस्थाअनुसार खस्रोधस्रो लगाई रुख वा सुख्खा खाईकन पनि निर्वाह चलाई, सौखिनी फजुल खर्च घटाई, खेतीवालाले अन्नको उब्जा बढाउने, एक बाली हुनेमा २(३ लगाउने र बढी दाम आउने वस्तु पैदा गर्ने, कपडा बुन्नेले बढी कपडा बुनी तयार गरी सो तयार भएका मालको प्रचार बढाउने, गाइवस्तु पाल्नेले त्यसतर्फको उन्नतिमा लाग्ने, व्यापारीहरूले व्यापार बढाउने, शिल्पकार कालिगडहरूले शिल्प र कालिगडी काम तर्फ विशेष यत्त्र पुर्याउने, यस्तै अरु जजस्को जुनजुन काम छ उसमा हौसला बढाई परिश्रम साथ उद्योगधन्दातिर लागे त्यसबाट बढी आर्जन गरेको धनले आफ्नो निर्वाह चलाई थोडबहुत जो सकिन्छ साँच्दै जन सकिने भई देशमा उद्योग बढे देशको पैसा देशैमा रहने र अरु तरहबाट आफ्नो भलाई साथसार्थ देशको पनि भलाई हुने कुरा जानेबुझेकै होलाऊ, नजान्ने नबुझ्नेले पनि जान्नुबुझ्नु योग्य छ।
।
यही मितव्यायी हुने स्वावलम्बी हुने तरफ अर्थात् चाहिँदो बाज्जी मात्र खर्च गर्ने र, आफ्नो भरमा आफू उभ्भिन सक्ने सद्रुणतर्फ हाम्रा प्यारा प्रजाको चित्त आकर्षण गर्नखातिर भूकम्पपछि कुनै बेजरुरी देखिएको वस्तु देशदेशान्तरबाट आउनै बन्द गर्ने, कुनै अनावश्यक वस्तुमा भन्सार बढाउने, कुनै आवश्यक वस्तुमा घटाउने गरेको र, उद्योगपरिषद् स्थापन र स्वदेशी चीजको प्रदर्शनी आदिको प्रबन्ध गरी बाटो देखाउने उपाय पनि भएको हो।
भबचतजत्रगबपभज्ञढढण्
विचार गर, मुलुकको उन्नति र अवनति त्यहाँका बासिन्दा प्रत्येकको आत्मीक बलको उन्नति र अवनतिसँग सम्बन्ध राख्तछ, उन्नतिको चाहना कस्लाई हुँदैन। देशकाल अवस्था र आफ्नो हविगत इत्यादि कुराको विचारको ठीक तौल पु्र्याई उपातिर लाग्नुपर्छ। टाढासम्म विचारको नजर अगाडि फैलाई, धैर्य र जाँगर दुई हातमा लिई उपाय उद्योगतिर लागेपछि गरेअनुसार अवश्य केही न केही फाइदा नभई रहँदैन । यिनै कुरा मौका परेमा तिमीहरूलाई बराबर सम्झाई बोध गराउने।
।
कोसिस गर्दै रहेको हुँ मुलुकको बहत्तरी प्रजालाई सुख कसरी हुन सक्ला भन्ने ध्यानमा हामी निरन्तर लागिरहेको तिमीहरूले देखेजानेकै होलाऊ । सो सापट गएको रुपैयाँको म्याद पुगेपछि संस्थाको शोधभर्ना आउनुपर्नेमा कतिले बुझाई पनि सके, बुझाउन बाँकी राख्नेलाई ऐले वर्षा र खेतिपातिको काम पर्न गएकाले कार्तिकसम्मको म्याद पनि फेरि थप गरिएको छ। सो म्यादसम्ममा पनि शोध बुझाउन नल्याएको पक्षमा सो सापटको रुपमा गएको रुपैया लिखतबमोजिम धितो लेखिएको घरबाटै उपर गर्ने कुरा तम्सुकैमा लेखिएको र, आम इस्तिहार समेत भई राखेका हुनाले त्यही घर पक्री लिलाम गर्न केही बाधा थिएन।
।
त्यसो गर्दा भत्केको घर सबैलाई एकैचोटि तयार गर्नुपरेको पर्खेर विस्तार गर्ने अवसर नभएकोले कालिगढको र अरु ज्यालादारीको महगीले बढी खर्च पर्न गए पनि आफ्नो थातवास चाँडो जोरी बस्नालाई पुरानो आफ्नो सामानसमेत काम लाग्नेजति काममा लगाई ती घरहरूमा तिनीहरूको निजायति धन पनि केही न केही कसेको परेको होला, त्यस्तो घर लिलाम हुन जाँदा तिनीहरूको मन कल्पनातीत कुरा त छँदैछ, लिलाम लिनेले भरसक किफायतैमा हात लाउन खोज्ने भई तिनबाट सुफत मोल नपाइने स्वभावै हुनाले जेनकेन गरी बल्लबल्ल उभ्याएको वासस्थान काम दाममा अर्काको हातमा पर्न जाने भई ती घरवालाहरू फेरि विनास्थानका हुन जाने छाँट देखिन आयो।
।
कोही कोहीले ता सोही घर साहूलाई भोगबन्धक दिने गरी कर्जा लिई शोध बुझाउन ल्याएका छन् भन्ने पनि सुनिन्छ, धितो लेखिए घर सर्कारैमा भोगबन्धक राखिने गरी भने पनि दुवैथरीलाई पछिसम्मको टन्टा छुट्ने भएन। फेरि प्रजाहरूको बासको सुख पनि तिनीहरूका हातमा हुने भएन। ब्यांकबाट कर्जा मिल्ने प्रबन्ध हुन गएमा पनि ऋणमाथि झन् ब्याज थपिँदै जाने भयो । भाखा पाए तिर्ने थियौं भन्ने यस्तो भनाइ पनि सुनियो।
।
के चार वर्षको भाखा कम थियो र रु त्यो चार वर्षको ब्याज सयकडा पाँचका दर्ले मात्र दिनुपरेको भए पनि कति तिनुर्पे भइसक्ने थियो, आफैं हिसाप गरी हेर, यी सबै कुरा परिस्थिति र ऋणीहरूको अवस्था विचार गरी हेर्दा सर्कारको हारगुहारबाट तनमनधन लगाई प्रजाहरूले ऐले पाइरहेको विश्रामको सुख सपना जस्तो मात्र हुने भई पहिलो भूकम्पको घाउ परिँदा नपुरिँदा तिनीहरूले फेर दोस्रो दुःखको अवस्थाको अनुभव गर्नुपर्ने होल भन्ने छाँट देखिन लाग्यो।
।
हेर, सर्कार र दुनियाको सम्बन्ध बाबुछोराको जसतै हो, त्यति मात्र होइन, शरीरमा साना ठूला हरेक अंगप्रत्यंग बेग्लाबेग्लै रहेको छता पनि ती सबै मिली एक शरीर एक ज्यान बनेको छ। शरीरभर फिजिने ज्ञान शक्तिको मूल कामानी शिरमा रहेको छ। त्यतैबाट शरीरका सारा अवयवहरूको सञ्चालन हुने हुनाले शिरलाई ‘उत्तमांग’ अंगप्रत्यंगमा जो सुखदुःख पर्दछ, त्यो शिरले र शिरमा जे पर्दछ त्यो अंगप्रत्यंगले अनुभव गर्दछ उसमा पनि कुनै अंगमा चोटपटक लाग्न जाँदा त्यसका साथसाथ अरु अंगले पनि केही न केही दुःख अनुभव नगरी रहन्न भन्ने सबै अंगसँग सम्बन्ध राख्ने उत्तमांगमा त झन् विशेष मात्रामा असर पुग्न जान्छ भन्ने स्पष्टै छ जस्तो शरीरको उत्तमांग शिर, उस्तै प्रजाहरूका उत्तमांग सर्कार हुन्। अर्थात् राज्यका अंगप्रत्यंग प्रजाहरू र उत्तमांग सर्कार बनिरहेका छन्। ती सबै मिली एक शरीर एकज्यू भएको हुन्छ । सरकारलाई परेको सुख दुःखमा प्रजाले र प्रजालाई परेको सुखदुःखमा सर्कारले सहानुभूति देखाई सहयोग गर्नु स्वाभाविक हुनुपन्र्यै कुरा हो।
।
सरकारलाई पनि प्रजातर्फको फिकर मात्र होइन कि सरकार्रले खुद बनाउनुपर्ने दर्बार सर्कारि या घर अड्डअस्पताल असवावघर धरहरा नया बाटो ठाउँठाउँका पाटी पौवा पुराना शिल्पस्थान देवालय इत्यादि जगैदेखि बनाउनुपर्ने जीर्णोदार कारिन्दाहरूको तलबमसलन्द रेलभाडा बाटा खर्चसमेत गरी सयका लाठी एकको बोझ भने झैं त्यसतर्फ पनि सर्कारलाई बोझ कम परेको छैन, अझ पनि खर्च बराबर हुँदैछ तापनि हार्दिक भावभक्ति राखी सर्कारको कल्याण चिताई आफ्ना परिश्रमको जोरले स्वदेशको कल्याणतिर लागिरहेका पुत्रवत् प्रजामा यी विशेषगरी यस्तै ठूलो दुर्घटना परेमा हार्दिक स्नेहसाथ हुन सकेसम्म हारगुहार गरी रक्षा गर्नु सर्कारको कर्तव्यै हो, सोहीअनुसार त्यो भयानक भूकम्पमा तिमी प्रजाहरूको उद्धार निमित्त सकभर गरी अघि यही ठाउँमा ‘यस अवस्थामा मैले गर्नुपर्ने गरिरहेको छु अब पनि गरी हुनेसम्म गर्नामा बाकी राख्ने छैन’ भनेको तिमीहरूले सम्झीराखेकै होलाऊ।
।
यी सबै कुराको ख्याल साथसाथै संस्थाका ऋणी प्रजाहरूले सो ऋणको खातिर चिन्ता लिइरहेका छन् भन्ने सुनिए बुझिएको र तिनीहरूले ऋण लिएको दाम अकार्थमा लाएको नभई अघि भनेबमोजिम जुन कामका निमित्त लिएको छ सोही स्ववासी घर वास खडा गर्नेमा लगाएको, सो लगाउँदा भएको खर्चको दाम पनि आफ्नै सहबासी कालिगढ ज्यामी आदि प्रजामा फिजिन गएको समेत सबै कुराको ख्याल राखी यो पटक आफ्ना प्यारा प्रजालाई चिन्ता र संटबाट पार गराउने उद्देश्यले यो भूकम्पोद्धार संस्था तर्फबाट तमसुक गराई सापट गएको २९८२३१६।६२ मध्ये फण्डको जगेराबाट भर्ना हुने मोरु ५६०९५६ कटाई बाँकी मोरु २४२१३६०।६२ जम्मै तिमीहरूको सुखशान्तिको खातिर माफी गरिदिएको छु।
।
कोहीकोही जंगी निजामति जागिरदार रजौटाप्रोहितहरूले तम्सुक लेखी संस्थातर्फबाट सापट लिएको रुपैयाँ कसैले आफ्ना जागिरबाट कटट गराई कसैले आफ्नै घरघरानाबाट ल्याई बुझाइसकेका छन्। ती जागिरदारमध्ये धेरै ऐले पनि जागीरैमा बहाल छन् तापनि तिनीहरूले सोधभर्ना गर्नालाई आधा पेटमा गुजारा गर्नु परेको पनि सम्झीराखेकै छु। घरघर माटाका चुला भनेजस्तो सानालाई सानै, ठूलालाई ठूलै चोट परेको छ । सुख दुःखको वेदना सबैलाई उही हो।
।
त्यसौ हुनाले तिनीहरूले चार वर्षको भाखामा सोध बुझाउने कवुल गरी तम्सुक लेखी संस्थाबाट लिएको सापटी सोध भई आइसकेको भए पनि फिर्ता गरिदिने प्रबन्ध हुनेछ। आजसम्म अरु जुन जुन सज्जनहरूले आफ्नै परिश्रमको कमाइले होओस् वा साहु काडेर होस् सोध बुझाउन ल्याएका छन्, तिनलाई पनि यो बुझाएको दाम फिर्ता लिदने बन्दोबस्त हुने छ। पाउने छौं खातिर जामासँग सुखशान्तिपूर्वक विश्रम गरुन । ईश्वरमा धर्ममा र सरकारमा अटल रही उद्योग बढाई सुजीवन गराउँदै रहुन् ।
।
यो भूकम्पोद्धार सम्बन्धी सुरुदेखि आखिरतक हरेक विषयमा आडरबमोजिमको आफ्ना आफ्ना कामकाममा नानी कम्पाउन्डर इन चीफ पश्चिमतर्फ का कम्पाउन्डिङ जनरल लगायत हाम्रा भाइछोराहरूबाट र नायव बडागुरुज्यू भाइभारदार अफिसर कर्मचारीबाट औ स्वयंसेवकहरूबाट पनि परिश्रम र तन्देही साथ काम भई चांडो सन्तोष मिल्ने बाटो बन्न गएकाले पल्टनीय जवानहरू र पुलिहरूलाई एक लाख इनाम र विशेष काम गर्नेहरूलाई धन्यवाद नेकीपत्र मानपत्र तक्माहरू समेत अघो बाँडी कृतज्ञता पनि प्रकट गरिसकिएकै छ। ती राम्रो काम गर्नेहरूलाई समाप्तिको यो अवसरमा पनि फेरि धन्यवाद गर्दछु।
९तत्कालीन राणा प्रधानमन्त्री जुद्धशमशेर राणाले १९९० सालमा गएको भूकम्पपछि देशवासीका नाममा गरेको सम्बोधन०
समय सान्दर्भिक हाेला भनेर याे टांसाे राखेकाे छु । छिटृै महाभूकम्प २०७२ शिर्षक लिएर अाउने छु । जय ब्ल्ग ।